جایگاه هنر کاغذبُری در کتاب‌آرائی نسخه‌های خطی
نویسنده: دکتر مهدی افضلی
چکیده
در سده نهم و دهم هجری قمری هنر کاغذبُری در ایران گسترش یافت و در کتابخانه‌های سلاطین و حکمرانان مختلف برای تزئین کتابها مورد استفاده قرار گرفت. این هنر در زمان سلطان سلیمان قانونی و براثر روابط فرهنگی موجود بین وی و خاندان صفوی، در دربار عثمانی نیز معمول گردید. لذا هنر کاغذبُری در سایر سرزمینهای اسلامی زیر نفوذ عثمانیها گسترش یافت. در حال حاضر این هنر بر اثر کم توجهی، جایگاه اصلی خود را در ایران از دست داده و کم کم در حال فراموشی است. هدف این مقاله بررسی کاربرد این هنر در کتاب آرائی اسلامی بخصوص از سده دهم تا دوازدهم هجری است. بدین منظور سعی شده است تا با استناد به نمونه‌های موجود در کتابخانه‌های ترکیه و اروپا و ارائه نمونه‌های ممتاز از کاربرد این هنر در کتاب‌آرائی، اصول و تاریخچه گسترش و تحول آن و انواع و روشهای بکارگیری آن در تزئین نسخه‌های خطی مورد بررسی قرار گیرد و استادان و هنرمندان معروف این هنر به همراه بعضی از آثارشان معرفی گردد.
کلیدواژه‌ها: کاغذبُری، کتاب‌آرائی اسلامی، مکاتب هنری، مُرقع یعقوب بیک.
1. مقدمه
یکی از شعبه‌های هنری که در تمدن اسلامی مورد توجه قرار گرفته و پژوهشهای مختلفی در مورد آن صورت گرفته هنر قطاعی است. قطاعی که یکی از هنرهای ترئینی و دستی بشمار می‌رود، هنری است که در آن بریده‌های مختلف ازجمله چرم و یا کاغذ برای آفرینش نقوش گیاهان، جانوران و پرندگان، نقوش هندسی و یا خطوط خوشنویسی شده مورد استفاده قرار می‌گیرد. این هنر با خوشنویسی، نگارگری، جلدسازی، منبت کاری، وصالی و سوزن دوزی پیوند نزدیکی داشته و در گذشته برای آرایش لوازم مختلفی بکار می‌رفت.
یکی از موارد مهم و اساسی کاربرد این هنر استفاده از آن در هنر کتاب‌آرائی است. در بعضی از نسخه‌های خطی درون و یا بیرون جلدها با قطعات بریده شده از چرم و یا چند برگ در ابتدا و یا انتهای کتاب با شمسه و ترنج، کاغذهای بریده شده رنگی و یا برگهای ابروباد تزئین می‌گردید. اشکال ریز و نازک در ترنج و گوشه‌بندهای جلد، نمونه‌های خوشنویسی، طرحهای گلدان، تک شاخه‌های گل، دسته‌گلها، مناظر و تصاویر طبیعی ازجمله مواردی است که بیشتر در هنر قطاعی مورد استفاده قرار می‌گرفت. کاربرد این هنر در جلدها، مُرقع‌ها، قطاعی، آلبومها و نسخه‌های خطی، همچنین در بعضی از میزهای تحریر قدیمی نیز دیده می‌شود. از میان بهترین نمونه‌های متعلق به سده‌های نهم و دهم میتوان به کارهای استادکاران هرات اشاره نمود.
2. قطاعی و کاغذبُری
از اولین نمونه‌های استفاده از قطاعی در کتاب‌آرائی را میتوان در جلدهای تهیه شده در مابین سده‌های شش تا یازدهم میلادی که در سرزمین چین و نواحی نزدیک به آن در آسیای مرکزی تهیه شدهاند مشاهده کرد.1 در کتاب‌آرائی اسلامی برای اولین بار هنر قطاعی بر روی چرم مورد استفاده قرار گرفته و قطعات بریده شده چرم در تزئینات جلدها بکار رفته است. نمونه‌های ابتدائی از این جلدها را میتوان در تزئینات کتابهای دوره مملوکی مشاهده نموده که تزئیناتی بر روی جلدهای بعضی از نسخه‌های موجود در کتابخانه موزه کاخ توپقاپی مشاهده می‌شود.2 بعدها در زمان تیموریان تزئینات قطاعی علاوه بر روی جلد در درون جلدها نیز بکار گرفته شد.
بنابر آنچه که در منابع تاریخی ذکر شده است مهمترین استاد این فن قوام‌الدین بوده که بخصوص در قطاعی چرم و تزئینات جلد استاد بوده است. وی ابتدا در دربار سلطان احمد جلایر مشغول بکار بوده و سپس به دربار تیموریان رفته و نزد بایسنغر میرزا مشغول به فعالیت شده است.3 تاکنون اثری که مشخصاً مربوط به وی باشد شناخته نشده است. اما گسترش هنر قطاعی و بکارگیری قطعات چرم در تزئینات درون و بیرون جلدهای ساخته شده در دربار بایسنغر و شاهرخ بدون هیچ شکی ناشی از فعالیت گسترده وی می‌باشد. هنر قطاعی با چرم در دربار ترکمانان آق قویونلو نیز ادامه داشت و بعد از آنها نیز به دربار صفوی و عثمانی راه یافت. بکارگیری کاغذ در قطاعی و استفاده از قطعات بریده شده کاغذ که اصطلاحاً «کاغذبُری» نامیده می‌شود، در دوران متاخرتری روی داده است.
کاغذ نه تنها در نگارش بلكه در هنرهای مربوط به تزئین نسخه‌های خطی نیز نقش مهمی دارد. برخی هنرها، مانند خوشنویسی و نقاشی، پیوند تنگاتنگی با كاغذ دارند. در بعضی موارد خود كاغذ نیز یكی از پایه‌های اصلی كار هنری می‌شود كه نمونـﺔ آن را در شیوه‌ای چشمگیرتر از هنر که كاغذبری نام دارد میتوان مشاهده کرد. كاغذبری یكی از شاخه‌های هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی كاغذ ساده یا رنگین، نوشته یا تصویر و نقش مورد نظر را با قیچی، قلمتراش یا كارد مخصوص (شفره) از میان كاغذ در می‌آورد (تصویر شماره 1). سپس قسمت بریده شده را بر روی یک کاغذ به رنگ دیگر و یا چرم و یا شیشه می‌چسباندند. در این صورت قسمتی که از کاغذ بریده شده و خالی می‌ماند بعنوان مادینه و قسمتی که بصورت نوشته و یا تصویر بریده و در آورده می‌شود نرینه نامیده می‌شود. بدین ترتیب میتوان قسمتهای نرینه و مادینه را در دو سطح مختلف چسبانید و دو لوحه تزئینی مختلف را بوجود آورد.
به نظر می‌رسد خاستگاه اصلی این هنر در چین باشد. بطوری که در حال حاضر نیز کاغذبُری یکی از متداول‌ترین هنرهای مردمی چین است. اما تشخیص زمان شروع این هنر بسیار دشوار است. در گذشته مردم چین با استفاده از کاغذ مجسمه‌های انسان و حیوانات را تهیه می‌کردند که این مجسمه‌ها به همراه مرده‌ها زیر خاک دفن می‌شد و یا در مراسم تشییع سوزانده می‌شد. مردم امیدوار بودند این لوازم کاغذبُری همیشه با مرده‌ها باشد. مردم چین دریچه‌های پنجره‌های خود را به جای شیشه با كاغذ می‌پوشاندند و آن كاغذها را با رنگ یا كاغذبری‌های رنگین آرایش می‌كردند. طبق یادداشتهای تاریخی، زنان سلسله «تان» در سده هفتم و هشتم میلادی از کاغذبُری به عنوان زینت سر استفاده می‌کردند. تا سده دوازدهم میلادی کاغذبُری در تزیین کادو، دیوار، آینه و فانوس استفاده می‌شد و یا روی در و پنجره مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در کتاب مناقب هنروران اثر مورخ معروف عثمانی، مصطفی علی در 995 ق./ 1586م. که در زمینه هنرهای تزئینی ازجمله خط، تذهیب، مینیاتور، جلد و قطاعی نوشته شده است، قدیمیترین هنرمند در زمینه کاغذبُری شیخ عبدالله کاتب (شیخ عبدالله کاتب هروی) ذکر شده است. او در هرات پرورش یافته و هنرمندی بی مثال در زمینه کاغذبُری بوده است.4 نمونه‌های از آثار این هنرمند را میتوان در مُرقعات موجود در کتابخانه کاخ توپقاپی در استانبول مشاهده کرد. یکی از معروفترین آثار قطاعی مربوط به وی در مُرقعی است که برای یعقوب بیک ترکمان تهیه شده قرار دارد. (برگ 143/الف در مُرقع شماره 2153 خزینه)5 وی این اثر را با نام «شیخ عبدالله امامی» امضاء کرده، که نوشته‌ای قطاعی شامل شعری از جامی است که بر روی کاغذی صورتی رنگ نوشته و به شیوه کاغذبُری بریده شده است.6
در مناقب هنروران همچنین از دیگر استادان این هنر که شاگرد عبدالله بوده با نام شیخ محمد دوست قاطی (دوست محمد مصور قاطی هروی) نام برده شده است. شاگرد دوست محمد، نذر علی قاطع بدخشی7 و پسر میرعلی کاتب (مولانا محمد باقر) و میر محمد باقر قاطع هروی نیز از اساتید معروف این هنر هستند.8 در مُرقعات موجود در کتابخانه موزه کاخ توپقاپی آثار بسیاری از هنر کاغذبُری وجود دارد که براساس این نمونه‌ها احتمال داده می‌شود که محمد باقر بر روی نوشته‌های پدرش میر علی کار کرده است.9
ورود این هنر به عثمانی در سده دهم هجری بواسطه ارتباطات فرهنگی بین صفوی و عثمانی و مهاجرت وسیع هنرمندان ایران به دربار عثمانی آغاز گردید. بخصوص در زمان سلطان سلیمان قانونی، قطاعی بعد از تذهیب، بعنوان یکی از مهمترین هنرهای تزئینی در بسیاری از نسخه‌های خطی بکار گرفته شد.10 از استادان قطاعی در سده دهم هجری محمد افشان‌‌چی، محمد بن غضنفر، علی چلبی و پسرش عبدالکریم چلبی، در اوایل سده یازدهم فخری بورسه‌وی،11 اواخر این سده محمد غزنوی، سده دوازدهم درویش حسن ایوبی، محمد حلال زاده و عثمان جانباززاده، و در سده سیزدهم میتوان از وحدتی، عبدالله زُهدی، محمد رفات، سلیمان و عثمان رفیعی نام برد.
قطاعان (کاغذبُران و چرمبُران) همانند مصوران (نقاشان) و مذهبان (تذهیب کاران) مجلدان (جلدسازان) و خطاطان، جزء صنف هنرمندان کتاب‌آرائی محسوب می‌شدند. اولیاء چلبی در سیاحت‌نامه خود در میان انواع نقاشان به کاغذبُران نیز اشاره نموده و درباره آنها چنین گفته است:
اصناف کنده‌کاران (قطاعان): دکان نه مورد، نفرات بیست نفر. پیر آنها شاعر حسن بن عبدالرحمن است که با قاسم که از اولاد پیامبر بود برادر شیری بود. مزار وی در نزدیکی شهر قدس در شهر طبرستان است. اینها افرادی هستند که همچون هزار فن چلبی دارای استعداد هستند که آثارشان سحرانگیز است. این افراد بهر روی تخت روان با استفاده از قیچی کنده‌کاری کرده کاغذ را بریده و بر روی کاغذ می‌چسبانند و امرار معاش می‌کنند.12
براساس اطلاعاتی که اولیاء چلبی ارائه می‌کند در اواسط سده یازدهم هجری/ هفدهم میلادی هنرمندان این هنر به تعدادی رسیده بود که در دستگاه اداری عثمانی در استانبول، صاحب یک صنف و دسته بوده و می‌توانستند در خارج از قصر سلطنتی برای خود مغازه و محل کسب ایجاد نمایند و کارهای خود را به عموم مردم عرضه نمایند.13
در گسترش این هنر در کنار هنرمندان سلطنتی و هنرمندان آزاد کار بازار (که کار آنها به سبک بازاری معروف شده است) نقش دراویش و دده‌های مولویه در سرزمین عثمانی نیز قابل توجه و مهم است. پروفسور سهیل اُنور محقق تُرک در یادداشتهای خود به این مسئله اشاره می‌کند که در درگاههای مولویه در آناطولی به خطاطان، نقاشان، کاغذبُران، موسیقی‌دانان و شاعران از هر صنف و طبقه آموزش داده می‌شد.14 از معروفترین کاغذبُران این گروه میتوان به مولوی فخری دده بورسه‌وی، محمد بن غضنفر و درویش حسن ایوبی اشاره کرد. در ضمن اساتید بسیاری که آثار خود را رقم نزده‌اند وجود داشته‌اند. هنرمندان فرقه مولویه در کنار آفرینش آثار منحصر بفرد در زمینه قطاعی، دست به منبت‌‌کاری بر روی قط‌زن (مقطع) نیز می‌زدند. اکنون نمونه‌های بسیاری از آنها در موزه‌ها و کلکسیونهای خصوصی نگهداری می‌شود. در میان آثار بجا مانده میتوان امضاء افرادی همچون رسمی، جوری، فکری، رشید، محقّی، فخری، نقشی را مشاهده کرد که اکثر آنها از دده‌های مولویه بوده‌اند.
همانند سایر هنرهای کتاب‌آرائی، در زمینه هنرمندان کاغذبُری متاسفانه در منابع تاریخی و اسناد بجا مانده اطلاعات کامل و جامعی وجود ندارد. کمال چیغ با بررسی آثار بجا مانده فقط اسامی تعدادی از آنها را از روی امضاهایشان مشخص و معین نموده است.15 پروفسور اُنور نیز در طول تحقیقات و مطالعات گسترده خود به کمبود منابع اطلاعاتی در این مورد اشاره می‌کند و متذکر می‌شود که علیرغم بررسی و مطالعه بسیاری از آثار بجا مانده بخصوص جلدها، متاسفانه رقم‌های بسیار کمی را یافته است.16 با توجه به اینکه هنرمندان همزمان در رشته‌های مختلف هنری فعالیت می‌کردند، احتمال دارد که آنها نام خود را به دلایل گوناگون از جمله تواضع و فروتنی و یا موارد دیگر در کارهای قطاعی ذکر نکرده باشند.
3. کاغذبُری و کتاب‌آرائی
هنر کاغذبُری در سرزمین عثمانی بخصوص در عصر سلطان سلیمان قانونی گسترش یافت و مورد توجه سلاطین و اشراف زادگان قرار گرفت و کتابهای بسیاری با استفاده از این هنر تزئین شدند. در این سرزمین، هنرمندان زیادی در رشته کاغذبُری فعالیت داشتند که معروفترین آنها فخری بورسه‌وی است که آثار بسیار زیادی از وی موجود است. در سالهای بعد هنرمندان زیادی توسط وی و شاگردانش پرورش یافتند. بطوری که در سده یازدهم این هنر گسترش فراوانی یافته بود. بیشترین آثار مربوط به کاغذبُری را میتوان در مُرقع یعقوب بیک مشاهده کرد که در برگیرنده آثاری از سده نهم و دهم هجری است. علیرغم اینکه این مُرقع از نقطه نظرهای مختلف (بخصوص نگاره‌های موجود در آن) مورد بررسی پژوهشگران و محققان قرار گرفته است اما متأسفانه توجه کمتری به آثار مربوط به کاغذبُری موجود در آن شده است.17
در قسمتهای پایانی این مُرقع (بخصوص برگهای 173/الف تا 199/ب) بطوری فشرده آثاری مربوط به کاغذبُری وجود دارد.18 در بین این آثار متأسفانه نام هنرمند و یا تاریخی به چشم نمی‌خورد و همانگونه که ذکر گردید تنها در یک اثر کاغذبُری امضای عبدالله هروی وجود دارد که بر روی نمونه خوشنویسی شده به خط نستعلیق اجرا شده است. در میان آثار، نمونه‌های از کاغذبُری که بر روی آیات قران و احادیثی که با خط دیوانی و یا ثلث کار شده است میتوان مشاهده کرد. در میان آثار مذکور میتوان به آثار کاغذبُری مربوط به اشعار حافظ، سعدی، خسرو دهلوی، جامی و موسی طوسی برخورد نمود. اکثر این آثار از نظر ابعاد در اندازة ابعاد مُرقع هستند و نشانه‌هایی وجود دارد که مشخص می‌کند این آثار برای تزئین درون کتابها بخصوص درون جلدها تهیه شدهاند که بعد از جدا شدن از اصل نسخه‌ها در درون مُرقع جای گرفته‌‌اند. ترنج‌ها و طرحهای رومی و اسلیمی بکار گرفته شده در این طرحها یادآور تزئینات بکار رفته بر روی جلدهای چرمی است که در دوران آق قویونلو و تیموری به روش ضربی و سوخت تهیه می‌شد. متاسفانه این آثار هنری همانند سایر آثار هنری دیگر موجود در مُرقع از محل اصلی خود کنده و به طور نامنظمی جمع‌آوری شده است. به همین دلیل مشخص نیست که این آثار مربوط به کدام کتابها و یا کدام دوره تاریخی است. در صورتی که این آثار در محل‌های اصلی خود قرار داشتند احتمال داده می‌شد تاریخ دقیق و یا محل تهیه آنها مشخص گردیده و تاریخ تحول این هنر را بطور دقیق مورد مطالعه قرار داد.
معمولا طرحها از روی کاغذهای به رنگ سفید بصورت نرینه بریده شده و بر روی کاغذی به رنگ دیگر قرار می‌گرفتند. در انتخاب رنگها، مشاهده می‌شود که در تزئینات درون جلدها رنگ صورتی بیشتر انتخاب شده است، هرچند به رنگهای دیگری از جمله آبی نیز مشاهده می‌شود. بسیاری از طرحهای بکار گرفته شده در این کاغذبُری‌ها را میتوان در طرحهای بکار رفته در مینیاتورها و تزئینات جلدهای سده نهم نیز مشاهد کرد. تصاویر طبیعی بخصوص گیاهان، درختان و گلها در اولویت قرار دارند؛ اما تصاویر حیوانات ازجمله پرندگان و یا در بعضی موارد حیوانات تخیلی و افسانه‌ای(همچون سیمرغ) را نیز میتوان مشاهده کرد.
5. خوشنویسی و کاغذبُری
قرون دهم و یازدهم هجری را میتوان دوره اوج گسترش و تحول کاربرد هنر کاغذبُری در کتاب‌آرائی به حساب آورد. در این دوره در کنار برش کاغذهای مختلف و بکارگیری آنها در انواع تزئینات، خطوط خوشنویسی و سایر خطوط نگارش یافته نیز با استفاده از همین تکنیک بریده و برای تزئین کتابها و سایر اشیاء بکار گرفته شده است. بطور کلی در این شیوه بیشتر از خطوط نستعلیق و تعلیق استفاده شده و حروف ریز و ظریف بعد از بریده شدن در زمینه‌ای که دارای رنگی متفاوت بود چسبانیده می‌شد. اینکار با چنان مهارتی صورت می‌گرفت که در نگاه اول تصور می‌شود که این حروف با قلم بر روی صفحات نگارش یافته است.
یکی از نمونه‌های عالی از این روش را میتوان در نسخه‌ای از کتاب گوی و چوگان اثر عارفی که هم اکنون در کتابخانه کاخ توپقاپی (مخزن خزینه با شماره H.845) نگهداری می‌شود مشاهده نمود. تزئینات این کتاب توسط یکی از معروفترین کاغذبُران عصر سلطان سلیمان قانونی به نام محمد بن غضنفر در 946 ق./ 40-1539 م. صورت گرفته است. اثر حاوی سی و پنج برگ است که بوسیله کاغذبُری از روی خطوط تعلیق تزئین شده است. نگارش بر روی کاغذ سفید صورت گرفته و پس از بریده شدن، بر روی کاغذی به رنگ دیگر چسبانیده شده است. بغیر از خطوط متن اصلی کتاب، برای تزئینات کناره‌های صفحه نیز از کاغذهای بریده شده به رنگهای مختلف استفاده شده است (تصویر شماره 2). از آثاری که توسط محمد بن غضنفر تزئین شده است میتوان به مجموعه شعری در ده برگ که در تاریخ 944 ق./ 1537 م. بر روی خطوط تعلیق کاغذبُری شده (کتابخانه توپقاپی، شماره Arda 36) و کتابی با نام قصیده عدیه به زبان ترکی که برای سلطان سلیمان قانونی تهیه شده و اکنون در کتابخانه دانشگاه استانبول (شماره T.9350) نگهداری می‌شود اشاره کرد.
استفاده از خطوط خوشنویسی شده برای کاغذبُری و تزئین کتاب از طرف سایر هنرمندان نیز مورد توجه قرار گرفته بود. ازجمله این هنرمندان میتوان به علی چلبی که در سده یازدهم هجری می‌زیست اشاره کرد که در بعضی از منابع نام وی عبدالحنیف علی نیز ذکر شده است.19 وی در نگارش خطوط ثلث، محقق، نسخ، غباری، دیوانی، تعلیق و نستعلیق مهارت داشت و در زمینه کاغذبُری از استادان بنام بوده است. آثار کاغذبُری شده وی، خطوطی هستند که توسط خود وی نگارش یافته و به صورت نرینه بریده شدهاند. کتاب چهل حدیث حدیث اربعین (کتابخانه موزه کاخ توپقاپی بخش خزینه امانات شماره E.H. 2851) که از طرف سلطان سلیمان برای شاهزاده محمد در 947 ق./ 1540م. تهیه شده نمونه‌ای از آثار کاغذبُری وی بوده که به خط تعلیق تهیه شده است (تصویر شماره 3). در این نسخه نیز متن نوشتاری پس از بریده شدن بر روی صفحات رنگی چسبانیده شده است و سپس حاشیه‌ها و کناره‌های آن بوسیله تذهیب و کاغذبُری تزئین شده است. همچنین در مجموعه شعری که در 944 ق./ 1537 م. تهیه شده (کتابخانه توپقاپی بخش روان شماره R.1963) خط نستعلیق و در کتاب ادعیه اسبویه (کتابخانه توپقاپی بخش خزینه شماره H.92) با تاریخ 951 ق./ 5-1944م. خط نسخ توسط این هنرمند کاغذبُری شده است. یکی دیگر از کتابهای تزئین شده توسط غضنفر به همین روش مجموعه شعری (کتابخانه توپقاپی بخش مدینه شماره M.539) است که بسیار شبیه به ادعیه سبویه (دعاهای روزانه) است. فرزند علی چلبی به نام عبدالکریم چلبی که در شعر تخلص «ساقی» داشت نیز آثاری از کاغذبُری در خطوط نسخ و نستعلیق از خود بجا گذاشته است که در مُرقعی در کتابخانه موزه توپقاپی (بخش خزینه شماره H.2177) نگهداری می‌شود.20
آثار فراوانی که به صورت اوراق و صفحات تزئین شده توسط هنرمندان سده دهم هجری/ شانزدهم میلادی تهیه شدهاند در مُرقعات مختلفی که در کتابخانه‌های مختلف وجود دارند نگهداری می‌شوند.21 این آثار بیشتر کاغذبُری‌های است که بر روی خطوط نستعلیق و تعلیق صورت گرفته و بیشتر آنها مربوط به ابیات، اشعار و یا احادیث و دعاها است. هنر کاغذبُری در حجم زیاد معمولاً در کتابهای که دارای حجم کمتری بوده و یا بصورت گزیده و مختصر بوده‌اند، ازجمله گزیده و منتخب اشعار، مجموعه چهل حدیث، ادعیه صورت می‌گرفته است.
6. کاربرد نقوش گل و گیاه
کاربرد طرح گل در تزئینات کاغذبُری را میتوان در موارد مختلفی از جمله درون جلد ترجمه چهل حدیث (توپقاپی بخش روان شماره R.341) مشاهده کرد که شامل تزئیناتی است که در برگیرنده نه دسته گل است. آثاری بدین شیوه با امضای فخری بورسه‌وی را میتوان در ابتدای مُرقع شماره H.2146 (موزه توپقاپی بخش خزینه) مشاهده نمود. در همین کتابخانه، در درون مُرقع شماره H.2288 نیز هفت اثر به امضای حلال زاده محمد که طرحهای گل و گیاه هستند وجود دارد.
نمونه‌های جالب و تیپیک از کاربرد گل و گیاه در هنر کاغذبُری را میتوان در یکی از مُرقع‌های مربوط به سده یازدهم مشاهده کرد. این مُرقع که در موزه لندن (شماره 19746-17013) نگهداری می‌شود به نام خریدار خود پیتر موندی به نام آلبوم موندی معروف شده است. مُرقع در برگیرنده 116 برگ است که شامل مینیاتورهای به سبک ترکمن(آق قویونلو) است. این نگاره‌ها شامل شکل و شمایل و لباسهای خلقها و اقوام مختلف آن دوره، بخصوص بانوان است. مینیاتورها به صورت الصاقی در میان صفحاتی در ابعاد 14×20.7 سانتیمتر چسبانیده شده و در دو طرف آن با آثاری از کاغذبُری تزئین شدهاند. آثار کاغذبُری شده مشابه کارهای بازاری سده هفدهم عثمانی است. این اثر تلفیقی از مینیاتورهای سبک ترکمن و تزئینات کاغذبُری به سبک عثمانی است. به همین دلیل میتوان اظهار داشت که نگاره‌های آن از یک اثر که به احتمال بسیار زیادی در ایران تهیه شده است، جدا شده و دوباره با تزئینات جدیدی که در خاک عثمانی انجام شده به صورت یک مُرقع درآمده است. آثار کاغذبُری شامل گلهای مختلفی ازجمله لاله، گل رُز، میخک، بنفشه، زنبق، در سبک ناتورالیسم و بعضی گیاهان دیگر می‌باشد که در دو طرف تصاویر بصورت قرینه تکرار شده است. در این مُرقع جمعاً 120 کار کاغذبُری شده را میتوان شمارش کرد.22
از دیگر آثاری که در سده یازدهم تهیه شده مُرقعی است که در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود (شماره Estamps, Od. 26). این اثر که در ابعاد 21 × 16.5 سانتیمتر می‌باشد تعداد 124 مینیاتور را دربر می‌گیرد. در نیمه دوم مُرقع همانند آلبوم موندی یک سری تصاویر مربوط به قیافه و البسه افراد قرار دارد. این مینیاتورها که تعدادشان 53 مورد است در ابعاد 15 × 8.5 سانتیمتر تهیه شدهاند و در کناره‌های آنان آثار کاغذبُری مشاهده می‌شود. این آثار نیز همانند آلبوم موندی جزء آثاری است که به سبک بازاری معروف شدهاند.23
مُرقع غزنوی (تحفه غزنوی)24 که در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود (شماره T.5461) در برگیرنده آثاری ارزشمند از هنر کاغذبُری مرسوم در سده یازدهم هجری است، که از تلفیق هنرهایی همچون خوشنویسی، کاغذبُری، تذهیب و حل‌کاری بوجود آمده است. آثار کاغذبُری موجود در مُرقع طرحهای مختلفی ازجمله انواع گلها شامل سنبل، لاله، سوسن، گل رُز، میخک و تصاویر میوه‌جات را در برمی‌گیرد (تصاویر شماره 4). در کاغذبُری صورت گرفته در این آثار بیشتر از روش الصاق قطعات رنگین کاغذ بر روی هم استفاده شده و طرحهای برجسته‌ای بوجود آمده است.25
طرحهای که بصورت درخت بوده و برش شدهاند اکثراً نرینه هستند. تنها یک نمونه از اثری که مادینه است در مُرقع یعقوب بیک وجود دارد که درختی است که بر روی آن دو پرنده قرار دارند. نرینه این طرح نیز در برگ دیگری از مُرقع بکار گرفته شده است. نمونه‌های مشابهی از تصاویر درختانی که در آثار کاغذبُری وجود دارد را میتوان در مینیاتورهای عصر تیموری و ترکمن(آق قویونلو) مشاهده کرد. بدلیل محدویتهای کاغذبُری طرحهای گیاهی موجود در این هنر نسبت به تصاویر مشابه در مینیاتورها بیشتر دکوراتیو و سمبلیک هستند.
در قطعات مُرکب، بخش‌های گوناگون موضوع بطور جداگانه از کاغذهای رنگین گوناگون بریده می‌شد و بعداً به هنگام چسبانیدن با هم ترکیب می‌شد و شکل تازه‌ای ایجاد می‌کرد. به این نوع برش‌ها «گل چینی» می‌گفتند. یکی از آثار معروف در زمینه کاربرد طرحهای گیاهی در هنر کاغذبُری مربوط به دیوان محمد سلیم است. این کتاب در مورخه 1112 ق. / 1700 م. تهیه شده است. اثر ابتدا در کتابخانه نجیب پاشا نگهداری می‌شد ولی اکنون به آرشیو مرکزی مدیریت اوقاف ترکیه منتقل شده است. نسخه دارای ابعادی 10.5×19.5 سانتیمتر بوده و دارای سه صفحه کاملاً مزین می‌باشد. در دو مورد از این صفحات در زمینه‌ای طلائی رنگ گلدانهای مملو از انواع گلها و گیاهان با استفاده از هنر کاغذبُری ساخته شده است (تصویر شماره 5) در برگ سوم تزئینات بر روی زمینه‌ای سرخ رنگ صورت گرفته است (تصویر شماره 6). این کار با چنان مهارت و استادی صورت گرفته که در نگاه اول تشخیص آنکه این کار با تکه‌های رنگی کاغذ ساخته شده باشد کمی مشکل است. گلدانهای کوچک این اثر آنرا از انواع مشابه دیگر متمایز می‌کند.
نوع مشابه دیگر از این کار را میتوان در کتابخانه لندن در اثری مربوط به سده دوازدهم هجری (شماره Or. 13763) که مجموعه شعری حاوی اشعار ترکی است مشاهده کرد. آثار موجود در این نسخه نیز در برگیرنده گلدانهای پر از گلهای رنگارنگ است (تصویر شماره 7). بدلیل مشابهات این دو اثر و تکنیک بکار برده شده در آنها و نوع گلها احتمال داده می‌شود که توسط هنرمند واحدی تهیه شده باشد.26 در مجموعه شعری که در موزه آرامگاه مولانا در شهر قونیه (شماره No.102) نگهداری می‌شود نیز در تعدادی از آثار کاغذبُری شده از طرح گلدانهای پر از گل استفاده شده است. در این نسخه آثار کاغذبُری در میان صفحه قرار گرفته و اشعار در اطراف آن نگارش یافته است.
کاغذبُری را میتوان در طرحهایی که «باغچه‌بری» نامیده می‌شود نیز مشاهده کرد. در این شیوه گلها و درختها و یا دسته گلها را به طور متقارن روی سطح کاغذ یا مقوا می‌چسبانیدند که مثل نقشه قالی و منظره خود را نمایان می‌ساخت. و یا اینکه نقش گلها و بوته‌ها را بریده و آنها را بطور عادی در یک سطح افقی، قائم نگاه می‌داشتند. اغلب «باغچه‌بری‌ها» را میتوان در مُرقع‌هایی که برای شاهزادگان و بزرگان تهیه شدهاند مشاهده کرد. در مُرقعی که در سال 980 ق./ 73-1572 م. برای سلطان مراد دوم عثمانی تهیه شده و اکنون در کتابخانه ملی اطریش در وین نگهداری می‌شود (شماره Cod. Mixt. 313) صفحه‌ای وجود دارد که حاوی تصویری از یک باغچه پر از گل و گیاه می‌باشد که به فخری بورسه‌وی عطف شده است.27 در مُرقع شاه محمود نیشابوری که به شماره F.1426 در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود، نیز تصویری جالب و هنرمندانه‌ای از یک باغچه بوسیله کاغذبُری ساخته شده است که انواع گیاهان، گلها، درختان و پرندگان را در بر دارد28 (تصویر شماره 8).
از دیگر روشهایی که در کاغذبُری مورد استفاده قرار می‌گرفته است بهره‌گیری از تصاویر و اشکال هندسی است که از کنار هم قرار دادن و بهم آمیختن این اشکال بوجود می‌آمد. در یک نسخه از دیوان مثنوی مولانا که در تاریخ 774 ق./ 1372 م. نگارش یافته و اکنون در کتابخانه سلیمانیه (مجموعه حالت افندی شماره 171) نگهداری می‌شود نمونه‌هایی از این روش مشاهده می‌شود. در صفحات میانی این اثر شش جلدی، برای کاغذبُری از کاغذهای کاهی رنگ استفاده شده که با روش مادینه تهیه شدهاند. این برگهای کاغذبُری شده به اندازه صفحات کتاب هستند و با توجه به قرار گرفتن این صفحات در میان برگهای تذهیب شده چنین میتوان ادعا کرد که این صفحات کاغذبُری شده بعنوان محافظی برای حفاظت از این برگهای مُذهب بکار گرفته شدهاند. در درون جلدهای این کتاب نیز در شش مورد از همین تزئینات استفاده شده است.29 در بعضی از کتابهای مصور و مینیاتوردار نیز از صفحات کاغذبُری شده هم به عنوان یک عنصر تزئینی و هم بعنوان محافظ از مینیاتورها استفاده شده است. نمونه‌هایی از این مورد را میتوان در نسخه‌ای از کتاب وقایع نامه علی پاشا که در سده یازدهم استنساخ شده و اینک در کتابخانه سلیمانه (مجموعه حالت افندی شماره 612) نگهداری می‌شود مشاهده کرد.
بغیر از تصاویر گل، گیاه، گلدان و موارد مشابه در کاغذبُری، میتوان با طرحهای دیگر نیز برخورد نمود. نمونه جالب از این طرحها را میتوان در مُرقعی در کتابخانه ملی پاریس (شماره Od.26) که حاوی 53 عدد اثر کاغذبُری شده است مشاهده کرد. در میان این آثار میتوان به تصاویری از صورتهای انسانی و حیوانی از جمله شکارچی سوار در اسب، لک لکهای که بر درختی آشیان می‌سازند اشاره کرد.
کاربرد هنرقطاعی در درون جلدهای ایرانی بیش از سایر مناطق اسلامی مشاهده می‌شود. بهترین نمونه‌های هنر جلدسازی در جهان اسلام را میتوان در جلدهای سده نهم بخصوص جلدهای ایرانی دوره تیموری و آق قویونلو دید. این هنر در دوره صفوی نیز با همان زیبائی و دقت ادامه داشت و پیشرفت نمود. در بررسی هنر جلدسازی ایرانی و سایر مناطق اسلامی بخصوص عثمانی مشاهده می‌کنیم که هنر ایرانی از ظرافت خاصی برخوردار می‌باشد. در درون جلدهای عثمانی هنر قطاعی فقط در مرکز آن به صورت یک ترنج است و در زمینه از یک یا دو رنگ استفاده شده است. در حالی که طرحها و نقوش بکار رفته در جلدهای ایرانی از تنوع خاصی برخوردار است.30 نسخه‌ای از قرآن کریم که در کتابخانه سلیم آغا (استانبول ـ اسکودار شماره 18) نگهداری می‌شود یکی از زیباترین جلدهایی است که درون آن با استفاده از هنر کاغذبُری تزئین شده است. علاوه بر اینکه طرحهای رومی، اسلیمی و خطائی در اجرای این این اثر بکار گرفته شده، این نقوش بدون آنکه دچار قطع و پارگی شوند با ظرافت خاصی به درون جلد چسبانیده شده است31 (تصویر 9).
همانگونه که می‌دانیم یکی از روشهای تزئین صفحات حاشیه‌ای کتب و نسخه‌های خطی استفاده از روش افشان است که در سده‌های دهم و یازدهم هجری رواج فراوانی داشته، در این روش صفحات با استفاده از قالبهای کاغذی که به روش کاغذبُری و بصورت مادینه تهیه می‌شد زرافشان و یا رنگ آمیزی می‌شد. سیاحان اروپائی که به شرق می‌آمدند به این نوع نسخه‌های تزئین شده علاقه زیادی نشان داده و تعداد کثیری از آنها را خریداری کرده و با خود به اروپا حمل نموده‌اند که در حال حاضر در موزه‌های این قاره پراکنده است. محققان اروپائی به این نوع صفحات اصطلاح «Silhouetten papier کاغذ سایه دار» را بکار برده‌اند. در هنر کتاب آرائی ایرانی این شیوه به نام «تذهیب معرق» معروف شده است. در این روش کناره یا حاشیة کتابها را به شکل ترنج یا سرترنج و نقشهای اسلیمی و ختایی بریده در می‌آوردند و سپس کاغذی به رنگ دیگر به همان شکل و اندازه بریده به جای آن می‌نهادند. برای انجام این کار دور جای بریده شده را «دو پوسته» کرده، کاغذ رنگین را که به قدر یک میلیمتر بزرگتر از جای خالی گرفته می‌شد در میان آن می‌چسبانیدند، بطوری که هیچ تفاوتی با وضع نخستین پیدا نمی‌کرد و از هر دو سوی برگ کتاب یکسان دیده می‌شد. سپس آن را با آب زر تحریر کرده نقشهای گوناگون بر آن می‌انداختند. گاهی این کار بدون بریدن و درآوردن بخشی از حاشیه انجام می‌یافت، بدین ترتیب که کاغذ ترنج یا سرترنج و گلهای بریده شده را نازک کرده، بر روی زمینة حاشیة کتاب یا تصویر می‌چسبانیدند و سپس روی آن را قلم‌گیری و تذهیب می‌کردند و این یک گونه ترصیع کاغذی بود و گاه چندین لایه کاغذ رنگین گوناگون را بر روی هم می‌چسبانیدند، بی آنکه ضخامت آنها را در حاشیة کتاب محسوس باشد.
یکی از قدیمیترین نسخه‌هایی که بدین روش تزئین شده و قالب بکار رفته در آن نیز بعنوان تزئین در داخل نسخه موجود است نسخه‌ای از قصیده برده است که در 773 ق./ 1371 م. نگارش یافته و اکنون در موزه ایاصوفیه (شماره 4170) نگهداری می‌شود. هر صفحه‌ای که بوسیله قالبهای مادینه تزئین شده است همان قالبها نیز آورده شده و بدین ترتیب به نظر می‌رسد که نسخه دومی از کتاب تهیه شده است.32 بهترین نمونه از کاربرد این تزئینات را میتوان در دو نسخه از دیوان محبی، مورخه 973 ق./ 1531م. در کتابخانه توپقاپی (شماره R.738m) (تصویر شماره 10) و موزه باستانشناسی استانبول (شماره 994) مشاهده کرد.
از آثار دیگری که بدین شیوه تزئین شدهاند میتوان به یک نسخه از گوی و چوگان (شماره H.845) که توسط محمد بن غضنفر در 946 ق./ 40-1539م. نگارش یافته است، نسخه‌ای از دیوان مرادی که برای سلطان مراد سوم تهیه شده و اکنون در کتابخانه سلیمانیه33 نگهداری می‌شود و مجموعه شعر دانشگاه استانبول (شماره T.1992) اشاره نمود. در نسخه آخری بیشتر از طرحهای رومی، خطائی استفاده شده است (تصویر شماره 11).
7. سخن آخر
از سده دهم هجری بتدریج بر علاقه‌مندی به هنرهای کاغذبُری افزوده شد و این روند در سده‌های یازدهم و دوازدهم نیز ادامه پیدا کرده، آثاری متعددی که رقم خورده و یا اینکه توسط هنرمندان ناشناسی تهیه شده نشان از توجه به این هنر و کاربرد آن در کتاب‌آرائی دارد. از میان آثار مربوط به سده یازدهم آثار مناظر طبیعی، گل‌دسته‌ها و نقشهای مختلف گیاهی بیشتر از همه مورد توجه قرار گرفته است. این هنر در سده دوازدهم بخصوص در زمینه گلها، حیات و طراوات خود را حفظ نموده است. از میان آثار مهمی که در این دوره ساخته شده به نمونه‌های ساده ولی زیبا و نفیسی که شامل طرحهای مختلفی است نیز برمی‌خوریم.
سیاحانی که از اروپا به کشورهای اسلامی بخصوص عثمانی آمده‌اند نمونه‌هایی از این آثار را با خود به اروپا منتقل نموده‌اند و همین امر باعث گردیده تا این هنر در این قاره نیز رواج یابد. در اواخر سده دهم و اوایل سده یازدهم علاقه به این هنر در اروپا نیز افزایش یافته است. بطوری که اروپائیان به این هنر اصطلاح سایه34 دادند و سبک جدیدی را خلق کرده و در داخل کتابها، تزئینات میانی متنوع و متفاوتی را بوجود آوردند. از مجموعه‌های مهم این دوره زمان میتوان به نمونه‌های که برای امپراطور آلمان رودولف دوم ( 1576ـ1612م) تهیه شده است نام برد. امروزه در مجموعه‌های مختلفی در آلمان آثار بسیاری وجود دارد که متأثر از سبک ایرانی ـ عثمانی در سده یازدهم است.
از نیمه دوم سده دوازدهم هنر کتاب‌آرائی در جهان اسلام حالت سکون یافته بود و طبیعتأ هنر کاغذبُری بر روی نسخه‌های خطی نیز از این امر مستثنی نبود. بطوری که از ابتدای سده سیزدهم هجری به بعد هیچ اثر مهمی را در این زمینه هنری نمی‌توان یافت. میتوان ادعا نمود که عمر این هنر و کاربرد آن در هنر کتاب آرائی در اواخر سده دوازدهم هجری به پایان رسیده است.
پی‌نوشت‌ها
1. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به منابع ذیل مراجعه شود:
R. Ettinghausen. “Near Eastern Book Covers and Their Influence on European Bindings”. Ars Orientalis. III. 1959. pp. 113-131; M. Agaoğlu. Persian Bookbındings of the Fifteen Century. Ann Arbor. 1935. s. 2.
2. Ettinghausen, 1959: 128.
3. Binyon, Wikinson, Gray, 1933: 183; Özergin, 1976: 484, 486.
4. Mustafa Ali, 1926: 63 (E.H. 1231 s. 61a)
5. مرُقع شماره 2153 که در بخش خزینه کتابخانه موزه توپقاپی در استانبول نگهداری می‌شود به دلیل آنکه دو تصویر بزرگ از سلطان محمد دوم معروف به "محمد فاتح" در این مُرقع وجود دارد (نگاره‌های 10/الف و 145/ب) به اشتباه مُرقع فاتح نیز نامیده می‌شود. این درحالی است که این مُرقع به همراه مُرقع شماره 2160 کلاً مجموعه‌ای است که برای یعقوب بیک ترکمن در تبریز تهیه شده است. این اثر به احتمال بسیار زیادی بعد از فتح تبریز توسط سلطان سلیم عثمانی به استانبول منتقل گردیده و بعداً آثار جدیدی بدان اضافه گردیده و به دو مُرقع جداگانه تبدیل شده است. هر دو مُرقع دارای جلدی مشین سرخ رنگ است که تزئینات ضربی مطلا بر روی آن مشاهد می‌شود. وجود طغرای سلطان عبدالحمید دوم بر روی این جلد نشان از آن دارد که در زمان این سلطان و اوایل سده هیجدهم میلادی مجدداً مجلد شده است. مُرقع شماره 2153 دارای ابعاد 34 × 51 سانتیمتر است که در برگیرنده 199 برگ شامل آثار مختلف مربوط به مکاتب هنری گوناگون از هنر چین تا اروپائی است. مُرقع شماره 2160 نیز در همان ابعاد بوده و جلد آن نیز در دوره عبدالحمید دوم تهیه شده است. این مُرقع نیز دارای 90 برگ می‌باشد که 110 نگاره را در بر می‌گیرد. این مُرقع در حال حاضر به نام مُرقع یعقوب بیک و یا آلبوم فاتح شماره 2 معروف است.
6. Z. V. Togan. “Topkapı Sarayı’nda Dört Cönk” İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. 1. İstanbul, 1954, s. 75-76.
7. تعدادی از آثار نذرعلی قاطی بدخشانی در مُرقع شماره 2138H. این موزه نگهداری می‌گردد.
8. Ali, 1926: 63.
9. Çağman, 1978: 22.
10. Çağman, 1990; 306-307.
11. علیرغم اینکه فخری بورسه‌وی (فخری البروسوی) از مهمترین و معروفترین کاغذبُران عثمانی است ولی از زندگی وی اطلاع دقیقی در دست نیست و تاریخ دقیق تولد و وفات وی در منابع تاریخی مشخص نشده است. از امضاء وی مشخص می‌شود اهل شهر بورسه بوده است. تاریخ فوت وی در دائرةالمعارف اسلام 1028 ق./ 1618 م. ذکر شده و به عقیده محمد طاهری 1020 ق./ 1611 م. و خلیل ادهم در الواح نقش این تاریخ را 994 ق./ 1604 م. ذکر کرده‌اند. ذکر هنرهای وی در بسیاری از آثار قدیمه از جمله مناقب هنروران (Ali, 1926: 111) و خط و خطاطان(Habib, 1305: 261). ذکر شده است. تعدادی از آثار فخری بورسه‌وی در مُرقعات موزه توپقاپی وجود دارد. تعداد دیگری از آثار وی در مُرقعی که در سال 1572م. برای سلطان مراد دوم تهیه شده و در حال حاضر در کتابخانه ملی وین نگهداری می‌شود قرار دارد. این آثار به خط تعلیق است و آثاری است که تصاویر باغچه را در خود دارد. در منابع تاریخی سخن از نسخه از کتاب گلستان که توسط این هنرمند تمامأ تزئین گردیده و به سلطان احمد اول تقدیم شده است به میان آمده است. در مجموعه اشعار و رسائل که به شماره 102 در موزه مولوی در شهر قونیه نگهداری می‌شود نمونه‌ای از آثار وجود دارد (Mesara, 1998: 23-24).
12. Çığ, 1957: 160.
13. Evliya Çelebi, 1314: 611-612.
14. Mesara, 1998; 19.
15. Ünver, 1964; 126.
16. همان ، 133.
17. Öz, T. Topkapı Sarayı’nda Fatih S. Mehmet II’ ye ait eserler. Ankara, 1953, s. 31, Lev. LXV.
18. Çağman, 1976: 23.
19. Atıl, 1987: 60.
20. Çağman, 1990: 306; Mesara, 1998: 22.
21. ازجمله مُرقعات موجود در کتابخانه توپقاپی میتوان در بخش خزینه شماره‌های 127، 2138، 2140، 2142، 2145، 2146، 2147، 2169، 2170، 2177، 2178، 2770، 2294، در بخش امانات خزینه شماره‌های 2738، 2739، بخش بغداد شماره 409 و همچنین مُرقع شماره Cod. Arabe 6074 در کتابخانه ملی پاریس اشاره نمود.
22. Mesara, 1998: 34.
23. همانجا.
24. به دلیل آنکه توسط هنرمندی به نام محمود غزنوی مزین شده است
25. Mesara, 1998: 33.
26. همان، 35.
27. Uzluk, 1957, 53.
28. Çağman, 1990: 306.
29. Mesara, 1998: 36.
30. Çığ, 1971: 12.
31. Ünver, 1964: 128.
32. Mesara, 1998: 47.
33. مجموعه مهرشاه سلطان شماره 359.
34. Sihouette
منابع
Agaoğlu, M. Persian Bookbındings of the Fifteen Century. (Ann Arbor. 1935).
Atlı, E. The Age of Sultan Süleyman the Magnificent. (Washington, 1987).
Ateş, Ahmed. İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I (Üniversite ve Nurosmaniye Kütüphaneleri). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1968
Binyon, Wikinson, Gray. Persian Miniature Paining. (Oxford, 1933).
Çağman, F. “L’art Du Papier Decoupe” Soliman Le Manifique. (Paris, 1990).
Çağman, F. “XV. Yüzyıl Kâğıt Oymacılık (Kaat’ı) Eserleri” Sanat Dünyamız. 2(8). 1978, pp. 22 -27.
Çığ, K. “Türk Oymacıları (Katığları) ve Eserlerı” İlâhiyat Fakültesi Türk ve İslam sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırmalar Dergisi. II, (1957), pp. 64
Çığ, K. Türk Kitap Kapları. (İstanbul, 1971).
Ettinghausen, R. “Near Eastern Book Covers and Their Influence on European Bindings”. Ars Orientalis. III. 1959. pp. 113-131;
Evliya Çelebi. Seyahatname. (İstanbul, 1314)
Habib. Hat ve Hattatan. (İstanbul, 1305),
İpşiroğlu, M.S. Die Entstehung des iranischen Landschaftsbildes, Persica No. V. 1970-71, pp. 15-26.
İpşiroğlu, M.S. İslamda resim yasağı ve sonuçları. (İstanbul, 1973).
Mesara, Gülbün. Türk sanatında İnce kağıt Oymacılığı (Kat’ı). İstanbul: Türkiye İş Bankası, 1998.
Mustafa Ali. Menakıb-ı Hünerveran. (İstanbul, 1926).
Özergin, M. Kemal. “Temürlü Sanatına ait bir belge; Tebrizli Ca’far’ın bir arzı”. Sanat Tarihi Yıllığı. VI. İstanbul, 1976, pp. 484- 486.
Togan, Z. V. “Topkapı Sarayı’nda Dört Cönk” İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. 1. İstanbul, 1954, pp. 75-76
Uzluk, Ş. Mevlevîlikte Resim,- Resimde Mevlevîler (Ankara, 1957)
Ünver, S. “Türk İnce El Sanatları Tarihi Üzerinde” Atatürk Konferansları. (Ankara, 1964), pp. 126
Çiğ, Kemal. “Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki Minyatürlü Kitapların Katalogu” Şarkiyat Mecmuası, III, (1959): 50-90.