مبانی فیزیک در قرآن ایرودینامیک، پرواز پرندگان و هواپیما

نویسنده: سعدیه اورخان چشتی؛ ترجمه و تلخیص مصطفی ساکت

نسخه PDF نوشته:

| مبانی فیزیک در قرآن ایرودینامیک، پرواز پرندگان و هواپیما |

1. پیشگفت

قرآن کریم به عنوان مکمّل آموزه‌های نبوی با رویکردی فقهی/ تاریخی و با نگاهی عاقبت‌اندیشانه نسبت به مسائل این و آن جهانی، برپایـﮥ اصول خردورزی فرود آمده است تا به مسلمانان راه بنمایاند. هرچند در قرآن کریم مباحث علمی به صورت جسته گریخته و در لابلای دیگر مطالب و داستانها عنوان شده است، اما این دلیلی بر آن نیست که برای هر علم و دانش تجربی پیِ شاهد یا شواهدی در قرآن باشیم و این کتاب ارجمند را از مسیری که برای آن فرو فرستاده شده، دور سازیم و از این راه به اسلامی کردن علوم برخیزیم.

گمان نمی‌کنم فیزیک اسلامی یا شیمی اسلامی جایگاه و پایگاهی در این آیین که برای به سعادت رسانیدن آدمی آمده است، داشته باشد. در قرآن با علوم نقلی همچون تاریخ سروکار داریم. سازگاری این کتاب با علوم عقلی نیز به زعم من بایاست اما در پیِ اثبات علوم تجربی در این کتاب گرانسنگ بودن، فکر می‌کنم خطاست.

این مقاله از یکی از سلسله کتب هشت‌گانـﮥ تألیفی خانم چشتی تلخیص و به فارسی برگردان شده است تا نه ایرودینامیک اسلامی را مطرح کند که خواننده را با وجوه گوناگون قرآن در کنار علم امروزی انسان، آشنا سازد ـ مترجم.

2. مقدمه

پرواز کردن برای پیر و جوان جذاب و دلرباست و ذهن و تخیل همـﮥ ما را تحریک و تهییج می‌سازد. اساس و بنیادهای ایرودینامیک عبارت است از: نیروهای برآ (Lift) ، پسا (Drag)، پیشرانش (Thrust)، وزن (Weight)، انرژی (Energy)، فشار (Pressure)، سرعت (Velocity) و اصطکاک (Friction).

دانشمندان، سرچشمه و اصل و حقیقت مکانیک پرواز(Flight mechanic) را از پرندگان آموخته‌اند. قرآن کریم نیز از پرواز و سازوکار پرواز پرندگان مطالبی آورده است. پرها و دیگر اجزای بدن پرنده، خود رمز و راز ایرودینامیک و مکانیک پرواز را هویدا می‌سازد.

پروردگار بدن پرنده را برای پروازی تمام عیار طراحی کرده است؛ بدن پرندگان با حفظ تعادل میان اسکلت، وزن، پرها و دم، دستگاه تنفسی و دیگر اجزای بدن که نقش حائز اهمیّتی در ایرودینامیک ایفا می‌کنند، آفریده شده است. اصول و قوانین مکانیک [پرواز] با در نظر داشتن موارد زیر مورد بحث قرار می‌گیرد:

ـ قوانین نیوتن

ـ اصل بقای انرژی

ـ اصل برنولی

ـ اصل ونتوری

نگاشتـﮥ پیش چشم شما، از یک سو توصیفی است قرآنی از پرواز کردن و از دیگر سو معرفی برخی اصول و مفاهیم شناخته شده.

3. مفاهیم پایه

اختراعات و اکتشافات ناشی از هوشمندی [و خردورزی] انسان است که در حقیقت خواست خداست و همـﮥ دانستنی‌ها از آن اوست، برای او که بسیار داناست، خدایی که با لطفی سرشار ما را سفارش و اندرز فرموده است. پس بیایید در آغاز با مطالعـﮥ آیاتی از قرآن به درک ژرفتری از این موضوع بنشینیم:

«آیا به پرندگان رام شده در فضای آسمان ننگریسته‌اند که جز خداوند، آنان را نگاه نمی‌دارد، بی‌گمان در آن برای گروهی که ایمان دارند، نشانه‌هایی است» (نحل/ 79).

«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ [ما در (این) کتاب هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس همه به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند]» (انعام/ 38).

«آیا درنیافته‌ای هرکه در آسمان‌ها و زمین است و پرندگان گشاده بال، خداوند را به پاکی می‌ستایند؟ ...» (نور/ 41).

«آیا به پرندگان فراز سرشان ننگریسته‌اند که بال گشوده و بال بسته، پرواز می‌کنند، جز خداوند بخشنده آنها را کسی نگه نمی‌دارد، بی‌گمان او به هر چیزی بیناست» (ملک/ 19).

این خداوند است که پرندگان را به فرمان خویش و مطابق با قوانینی که خود طراحی کرده است و بین آنها ارتباط برقرار ساخته است، در هوا پایدار می‌دارد. وسایل پرنده که به وسیلـﮥ انسان گسترش یافته است، بر شالودة فناوری‌ای بنیان نهاده شده است که با اصول پرواز پرندگان در ارتباط است. حالت پرواز پرندگان یکی از مواردی است که قرآن کریم به شفافیت به بحث پیرامون آن نشسته است؛ پرواز بدون بال زدن [یا به اصطلاح سُرخوردن در هوا (Gliding flight)] و پرواز همراه با بال زدن (Flapping flight). بال زدن نیروهای پسا و برآ می‌آفرینند که در مقابل نیروی وزن، پرنده را در آسمان نگاه می‌دارد و این همان نکته‌ای است که دانشمندان برای [طراحی و ساخت]  هواپیماها از آن بهره جسته‌اند. تجزیه و تحلیل آیـﮥ 21 سورة انبیاء ظاهر جذاب و دلربای مفهوم پرواز را خاطرنشان می‌سازد که در نخستین وهله مربوط به اصول دنیای حمل و نقل هوایی امروزه است. برای نمونه هنگامی که هوا با شدت رانده می‌شود، توانی ایجاد می‌شود که برای حرکت رو به جلوی موتور جت به کار می‌رود. نمونـﮥ دیگر، بالگردها هستند که هوا را به سمت زمین می‌رانند و بدین ترتیب نیروی برآی لازم را تولید می‌کنند. علم به ما می‌گوید که بادهای سهمگین مانند تندبادها و بادهای ملایم چون نسیم دریا می‌توانند توانی تولید کنند که بتوان از آن بهره جست:

«و برای سلیمان بادتیزپا را (رام کردیم) که به فرمان وی به سرزمینی که ما در آن خجستگی نهاده بودیم، می‌وزید و ما به هر چیزی داناییم» (انبیاء/ 81).

«و برای سلیمان، باد را (رام کردیم) که (وزش) پگاهانش یک ماه و وزش شامگاهانش یک ماه (راه) بود ...» (سبأ/ 12).

در آیـﮥ 81 سورة انبیاء قدرت از جا کندن بادهای سهمگین شرح داده شده است؛ خصوصاً که باد به سوی خشکی می‌وزد. اگر این آیه را با عنایت به آیـﮥ 12 سورة سبأ به قرائت بنشینید، آنجا که بادِ زیرِ فرمان، سلیمان نبی (ع) را یاری کرد تا سفر یک ماهه را باری صبحگاهان و باری شامگاهان بپیماید، این نکته آشکار می‌گردد که بادهای پرقدرت و پرشدت، چگونه به تسریع جابجایی کمک می‌کنند؛ همانگونه که در هواپیماهای جت و بالگردهای امروزی چنین است.

«و بر (سر) ایشان پرندگانی دسته دسته فرستاد که براینان سنگ ریزه‌هایی از گلسنگ فرو می‌افکندند. پس (خداوند) آنان را چون کاهبرگی جویده کرد» (فیل/ 3ـ5).

قرآن کریم در آیه‌های 3 تا 5 سورة فیل با ما دربارة پرواز پرندگانی که برای نابودی سپاه «ابرهه» فرستاده شده بودند، سخن می‌گوید. پرنده‌ها با گلسنگ‌هایی [که بر منقار و نیز چنگال خویش داشتند] سوی سپاهیان ابرهه حمله بردند و آنان را چون «کاهبرگی جویده» زمینگیر ساختند. برای نمونه، امروزه جنگنده‌هایی مانند F16s و غیره، شاهدان حاضر و آماده‌ای هستند که از این سازوکار برای انهدام دشمن بهره می‌برند.

در آیه‌های 3 تا 5 سورة فیل به صورت تلویحی به شتاب جاذبه و سقوط آزاد اجسام اشاره شده است. اگرچه این مهم برای دانشمند قرن هفدهم انگلستان، «ایزاک نیوتن» (Issac Newton) با کشف و نامگذاری آن با حرف “g” در سه معادلـﮥ مشهور خویش، اعتباری به همراه آورد. نیوتن اعلام کرد اگر جسم از ارتفاعی ـ حتی بدون سرعت اولیه ـ سوی زمین بیفتد، جاذبـﮥ زمین آن جسم را با شتاب 8/9 متر بر مجذور ثانیه (g=9.8≈10m/s²) به سوی زمین می‌کشد و در نهایت با سرعت نهایی‌ای به زمین می‌رسد؛ هرچند این نکته‌ها به صورت تلویحی در آیـﮥ 3 سورة فیل بیان شده است. این نکته همان نکته‌ای است که بمب افکن‌های امروزی برای افزون شدن سرعت نهایی بمب‌هایشان و نیز انهدام دشمن و انفجار بهتر، از آن بهره می‌گیرند. اما جا دارد خاطر نشان سازیم که قرآن کریم تنها اجازة دفاع از خویشتن را صادر فرموده و حتی پیامبر اسلام قتل یک نفر را برابر قتل تمام جامعه و نجات یک انسان را به مثابـﮥ نجات کل جامعه انگاشته است.

تقلید در بسیاری از چیزها محدود است بدین معنی که مشاهده و آزمایش، دانشمندان را به بنا نهادن بنیان و ساختار هواپیما و پرواز آن راهنمایی کرد و آنان همچنان سوی پیکان علم و مهارت خویش را به سوی پیشرفت نهاده‌اند اما تا کنون هیچ کس نتوانسته است هواپیمایی چون «مرغ مگس خوار» ساخته و پرداخته کند که رو به عقب و وارونه پرواز کند. پرندگان نرم و سبکبال می‌پرند، بدون آنکه صدایی تولید کنند یا مزاحمتی برای آدمی بیافرینند. به عکس، هواپیما مثل آذرخش می‌غرد و با راه‌های گوناگون مردمان را می‌آزارد.

4. مزیت و برتری پرواز

به صورت مختصر برتری‌هایی را که قرآن کریم در بهره‌بری از فناوری «استفاده از باد» بیان می‌کند، ذکر می‌گردد:

4ـ1. صرفه‌جویی زمانی

چنانکه در آیـﮥ 12 سورة سبأ بیان شده است، سلیمان نبی (ع) با بهره از انرژی باد یک ماه سفر را صبحگاهان و یک ماه سفر را شامگاهان به انجام می‌رسانیده است.

قرآن بیان می‌کند که اگر انرژی باد در اختیار باشد، زمان سفر کاهش فوق‌العاده‌ای می‌یابد. در نتیجه، «مسافرت هوایی» شاید راهی برای صرفه‌جویی زمانی باشد.

در زیر مقایسه‌ای میان مسافرت هوایی با سریع‌ترین هواپیماهای مسافری [که البته امروزه از خطوط هوایی حذف و به کناری نهاده شده است] و مسافرت زمینی آمده است:

ـ حداکثر سرعت کنکورد = 04/2 ماخ (تقریباً 1350 مایل بر ساعت) [و یا 61/2172 کیلومتر بر ساعت یا 5/603 متر بر ثانیه].

ـ سرعت صوت در سطح دریا = 340 متر بر ثانیه.

ـ میانگین سرعت خودرو = 60 کیلومتر بر ساعت = 05/0 ماخ.

ـ ساعات روزهنگام (به جز شب ها) = 12 ساعت.

ـ ساعات روزهنگام در یک ماه = ساعت 360 = 30×12

ـ فاصلـﮥ پیموده شده در یک ماه با سرعت متوسط = متر 21600000 = 1000×60×360.

ـ زمانی که یک هواپیمای مافوق صوت می‌تواند این مقدار را بپیماید = ساعت 65/8=3600×04/2×340÷21600000.

ـ 24 ساعت شبانه روز به سه 8 ساعت تقسیم می‌شود (صبحگاهان، شامگاهان و شب هنگام).

محاسبات بالا نشان می‌دهد که اگر یک خودرو فقط روزها (12 ساعت) و به مدت یک ماه (30 روز) راه بپیماید، هواپیمایی سریع چون کنکورد می‌تواند همان مسافت را در 65/8 ساعت طی کند. مطالعـﮥ آیـﮥ 12 سورة سبأ این حقیقت علمی را که سفر با باد [یا مسافرت هوایی] برابر است با یک وعدة صبحگاهان یا شامگاهان [همانطور که در مورد سلیمان نبی (ع) در قرآن بدان اشاره رفته] متذکر می‌شود.

4ـ2. انرژی باد

پیام‌های قرآنی بیان می‌دارد که انرژی باد می‌تواند چنان قدرتمند گردد که به بادهای وزندة شدید تبدیل گردیده و به کارهای گوناگون آید؛ چنانکه در آیه‌های 81 سورة انبیاء و 21 سورة سبأ بدان اشاره شده است.

4ـ3. متون حیرت‌انگیز پرواز

قرآن کریم از دو اصل پرواز پرده برداشته است: 1ـ پرواز با بال زدن (آیـﮥ 19 سورة ملک)، 2. پرواز آزاد [بدون بال زدن و با گستردن بال‌ها] (آیـﮥ 79 سورة نحل). هر دوان این ایده‌ها توسط دانشمندان به وضوح، پالوده و پیشرفته مورد استفاده قرار گرفته است.

4ـ4. آنتن‌های هوایی و پروازهای مراقبتی بدون آدمی

قرآن حکیم از «شانه به سر» به سبب آنتن و گیرنده اش در فاصلـﮥ دور از زمین یاد می‌کند که دانشمندان نیز امروزه از آن ساز و کار برای طراحی هواپیماهای بدون سرنشین برای اهداف نظارتی و مراقبتی بهره می‌برند. داستان هدهد در طول حکمرانی حضرت سلیمان (ع) در آیات 20 تا 44 سورة نحل آمده است و به سبب سیمای جذاب و زیبایش، خواندنی است.

5ـ تاریخچـﮥ پرواز

این بخش ما را به سوی زمینـﮥ تاریخی پرواز راهنمایی می‌کند. اجازه دهید از یاری‌ها و کمک‌های دانشمندان مسلمان آغاز کنیم:

5ـ1. کمک‌ها و یاری‌های دانشمندان مسلمان

5ـ1ـ1. ابوالقاسم‌بن فرناس(875 ﻫ): او در طول حکمرانی «امیرمحمودبن عبدالرحمن» در اسپانیا [اندلس] زندگی می‌کرد و در شهر کوردوبا (Cordoba) بالید. او در کره تاکرنا (Korah Takrna) در نزدیکی رندا (Ronda) متولد شد و به مطالعـﮥ شیمی، فیزیک و هیئت نشست. او با اختراع زمان سنجی به نام «المقاطع» برای خویش اعتباری کسب کرد. در راه بازشناسی [و تقدیر از] آزمایشات و تجربیات وی در امکان پرواز انسان، تندیس وی در جادة فرودگاه بین المللی بغداد ساخته و نصب شده است.

ابوالقاسم به دلیل ساخت ماشین پرنده‌ای که قادر به حمل انسان بود، مشهور است. او با ساخت نهایی «گلایدرش» مراسمی برپا کرد و مردم کوردوبا را به دیدن پرواز خویش فراخواند. او پس از طی مسافتی در هوا، سرنگون شد و به شدت مجروح گشت و همین جراحات باعث مرگ وی شد. «فیلیپ هیتی» در کتاب تاریخ اعراب چنین به ستایش ابن فرناس برخاسته است:

ابن فرناس نخستین کسی بود در تاریخ که به صورت علمی برای پرواز کردن تلاش کرد...

به یاد ابن فرناس تمبری هم در لیبی چاپ شده است. تلاش‌ها و جهدهای بعدی برای دستیابی به پرواز انسان، انجام شد و بسیاری از محققان در طی آن آزمایشات از جان خویش گذشتند. در میان آنان «فارابی اسماعیل جوهری»، معلمی از دیار نیشابور و ترکستان بود که خویش را از منارة مسجد «اولو» با بال‌هایی از چوب و رسن پرتاب کرد.

5ـ1ـ2. برادران چلبی

هزارفن احمد چلبی (1609ـ1640 م.) مشهورترین پرندة ترک‌تبار بود که از محاسبات جوهری بهره برد و با کمی تصحیح، تعدیل و تنظیم، از عقاب در حال پرواز نیز گرته‌برداری کرد و پس از نه بار آزمایش و کوشش به الگوی بال دستگاه پرندة خویش دست یافت.

پرواز معروف او از بلندی گالاتا (Galata) در نزدیکی بوسفور در استانبول در زمان پادشاهی سلطان مراد چهارم به انجام رسید. پرواز موفقیت‌آمیز بود. هزارفن چلبی در آن سوی بوسفور به زمین نشست. با این موفقیت، هزارفن 200 سال از زمان خویش جلوتر بود تا آنکه دو قرن بعد پروازی با آن پایه و پیشرفت به انجام رسید. رخداد پرواز هزارفن به وسیلـﮥ «الیا چلبی» (سیّاح)، در سیاحتنامه‌اش ثبت شده است. هزارفن یعنی متخصص در هزار علم و به حق جایزة هزار قطعه طلا به هزارفن به سبب دستاوردهایش اعطا شد. یک تمبر ترکیه‌ای نیز به یاد، تکریم و تجلیل از پرواز تاریخی او منتشر شد. پنجاه سال بعد «لاداری حسن چلبی» دیگر عضو خاندان چلبی، نخستین راکت با سرنشین را با 300 پوند مواد منفجره اختراع و پرتاب کرد. این رخداد توسط نقاش هنرمندی ثبت و ضبط گردیده است.

5ـ2. تاریخ جدید

آلفونس پناد (Alphonse Penaud) در سال 1874 م. نخستین مدل ماشین پرندة بال زن با انرژی لاستیکی و ارتجاعی را طراحی کرد. در سال 1929 نیز الکساندر لیپیچ (Alexander Lippisch) پرندة بال زن با نیروی انسانی را پیشرفت داد تا آنجا که با پرواز آزاد [گلاید کردن] انرژی‌اش را تأمین می‌کرد و پروازش را به انجام می‌رسانید.

سر جرج کیلی (Sir George Cayley) (1773ـ1857 م.) سرانجام ماشین پرندة بال ثابت پیشرفته‌ای ساخت. کیلی همـﮥ چهار نیروی پرواز (برآ، پسا، پیشرانش و وزن) را شناخت و روابط و وابستگی آنها را تشریح نمود. کیلی با دقیق شدن در بال پرندگان به این نتیجه رسید اگر ماشین پرندة گلایدرش بال‌های کمانی داشته باشد، مسافت طولانی‌تری را می‌تواند طی کند، او در سال 1804 گلایدرش را آزمود و چار سال بعد نسخـﮥ نهایی و مقیاس واقعی آن را ساخت.

در سال 1903 نیز هواپیمای برادران رایت (Wright Brothers) با سرنشین، حدود 12 ثانیه در کارولینای شمالی به پرواز درآمد.

6. قوانین و نیروهای حاکم بر پرواز

ـ برآ: نیرویی است خلاف جهت وزن که جسم را بالا می‌برد و به طور عمده توسط بال تأمین می‌گردد.

ـ وزن: نیرویی عمودی و رو به پایین که حاصل از گرانش است.

ـ پیشرانش: به وسیلـﮥ موتور هواپیما و رو به جلو و به صورت افقی به هواپیما وارد می‌شود.

ـ پسا: مخالف پیشرانش است. به هنگامی که دست خود را از پنجرة ماشین در حال حرکت بیرون می‌برید، این نیروی پساست که دست شما را به عقب پرتاب می‌کند.

6ـ1. بقای انرژی

اصل بقای انرژی در پرواز پرندگان مشاهده شدنی است. این اصل بیان می‌کند: «انرژی تنها می‌تواند از حالتی به حالت دیگر تبدیل شود. انرژی نهایی حاصل جمع سیستم انرژی مکانیکی، انرژی گرمایی و دیگر حالت‌های انرژی درونی است که به صورت انرژی گرمایی ظاهر می‌شود. [به عبارت دیگر انرژی نه به وجود می‌آید و نه از بین می‌رود بلکه از حالتی به حالت دیگر درمی آید.]»

برای تأمین انرژی فوق العادة پرواز، پرندگان باید تا حد امکان سبک باشند. استفاده از سوخت نیز باید مؤثر و بهره‌‌ور باشد اما سؤال اینجاست که خداوند چگونه سوختی به پرنده می‌دهد که بدون باز پر کردن مخزن سوخت خویش آنچنان طولانی می‌پرد؟ قطعاً رسیدن به یک مصرف سوخت بهینه از طریق تنظیم سرعت و وزن پرنده، حائز اهمیت است و کار خداوندی.

به آیـﮥ 41 سورة نور بنگرید که بال‌های گستردة پرندگان را شرح داده و نیز اینکه این اتفاقات زمانی رخ می‌دهد که پرندگان از قدرت نسیم‌های دریایی و بادهای زمینی به هنگام مهاجرت جمعی بهره می‌برند. پرندگان پیش از برخاستن منتظر عوض شدن سویِ نسیم‌ها و بادها می‌مانند.

توضیحات مختصر بالا به فهم چگونگی مهاجرت پرندگان که از سمت و سوی وزش باد برای دستیابی به برخاستن آسان و برآزایی سریع برای پروازهای دوربرد خویش بهره می‌گیرند، کمک می‌کند.

دو اصل سادة فیزیکی چنین بیان می‌دارند:

1. سرعت [و میزان] جذب یا ساطع کردن گرما برای زمین بیشتر از آب است.

2. هوای گرم سبک تر است و بالا می‌رود و در عوض هوای سرد سنگین تر است و پایین می‌ماند.

بنابر دو اصل بالا، در تابستان سوی وزش باد از خشکی به دریاست و در زمستان، از دریا به خشکی. پرندگان نیز براساس آنچه خداوند به آنها آموزانیده است، در سفرهای مهاجرتی خویش در تابستان از خشکی به دریا و در زمستان از دریا به خشکی مهاجرت می‌کنند.

6ـ2. قانون دوم نیوتن

قانون دوم نیوتن چگونگی تغییر سرعت جسمی با وارد ساختن نیرو را شرح می‌دهد.

ـ قانون دوم نیوتن: «v²=u²+2gh» که v سرعت نهایی است، u سرعت نخستین و g ثابت جهانی شتاب گرانش و h ارتفاع جسم نسبت به مرجع انتخابی است.

6ـ3. قانون سوم نیوتن

«هر عمل را عکس العملی است مساوی و در خلاف جهت».

بال‌های پرندگان هوا را به سمت پایین می‌رانند. در عوض هوا نیز بال‌های پرندگان را به سوی بالا هل می‌دهد. نیرویی که پرنده به هوا وارد می‌کند برابر همان نیرویی است که هوا به پرنده وارد می‌کند. نیروی برآ با وزن پرنده برابری می‌کند و از این رو قانون سوم نیوتن ارضا می‌شود.

6ـ4. اصل برنولی

دانیل برنولی، دانشمند قرن هجدهم قانونی یافت که فشار و سرعت سیال را به هم مرتبط می‌سازد:

«آنجا که سرعت افزایش یابد، فشار کاهش می‌یابد».

از آنجا که زیر بال صاف است و روی آن انحنا دارد، هوا با سرعت متفاوتی زیر و بالای بال را می‌پیماید. بنابراین اختلاف فشاری پدید می‌آید و نیروی برآ از این اختلاف فشار حاصل می‌گردد.

6ـ5. اثر ونتوری

«با افت فشار در گلوگاهِ ونتوری شاهد افزایش سرعت در آن مقطع هستیم».

از اثر ونتوری می‌توان برای فهم کیفی برآی بال‌های پرنده که چگونه سیال از منطقه‌ای با عرض زیاد به یک منطقه با عرض کم می‌رود، بهره گرفت. آیـﮥ 79 سورة نحل و آیـﮥ 19 سورة ملک در شرح اصل برنولی و اثر ونتوری قابل طرح است.

7. شباهت بال هواپیما با بال پرندگان