سیر تاریخی راه ابریشم دریایی و جایگاه آن در مناسبات بازرگانی میان شبه قاره هند، ایران و سرزمینهای حوزة خلیج فارس
نویسنده: دکتر علی‌محمد طرفداری
چکیده
به گواهی شواهد و مدارک باستانشناسی، از زمان شکلگیری تمدنهای کهن شرق میانه و حوزه جغرافیایی شبه قاره هند در هزارههای پنجم تا سوم ق.م، مناسبات گوناگون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیز میان این تمدنها به وجود آمده و طی هزارههای مذکور تثبیت شده است. این روابط سیاسی و به ویژه اقتصادی، در دوران بعد از ظهور اسلام و به رغم بروز فراز و نشیبهای متعدد، تجدید حیات تازهای یافت و با ورود ایرانیان و اعراب مسلمان به تجارت دریایی در حوزه اقیانوس هند و خلیج فارس، به تدریج یک راه بازرگانی مستمر و مداوم میان این پهنههای جغرافیایی شکل گرفت که مورخان و محققان معاصر بدان نام راه ادویه یا راه ابریشم دریایی را بخشیدهاند. اهمیت این راه تجاری در انتقال ثروتهای مختلف و پرشمار هند و به خصوص ادویه به شرق میانه و سپس جهان غرب به حدی بود که برای قرنها راه دریایی ادویه محور اصلی مبادلات اقتصادی و فرهنگی این بخش از جهان طی قرون میانه هجری به شمار میرفت و شهرت گستردهای را در باب هند در اذهان غربیان به وجود آورد. مورخان درباره وسعت این شهرت نوشتهاند که در آن عهد عده كثيري از اروپاییان شب‌ها با انديشه هند به خواب مي‌رفتند و جواهرات گرانبها، حيوانات بي‌شمار، نباتات سحرآسا و عطريات مدهوش كننده آن را خواب مي‌ديدند. نه تنها سوداگران و بازگانان و ماجراجويان، بلكه دانشمندان و متفكران فرنگ هم فريفته هند بودند، زیرا که اين سرزمين از دوران کهن مهد افكار و انديشه‌هاي ناشناخته نیز محسوب میشد. به علاوه، ادويهای كه در بنادر هندوستان به وسيلـﺔ تجار ایرانی و عرب معامله مي‌شد، پس از عبور از سرزمینهای اسلامی در بازاراهاي اروپا توسط بازگانان ونيزي و جنوايي كه تجارت آن را در انحصار خود داشتند، به فروش مي‌رسيد و سرزمینهای ایرانی و عربی و بازرگانان ونيزي و جنوايي از تجارت ادويه كه بسيار مورد احتياج اروپاييان بود، سود هنگفتي مي‌بردند. بدین لحاظ، برای سدهها راه تجاری ادویه میان شبه قاره هند با ایران سرزمینهای عربی حوزة خلیج فارس، از اهمیت بسیار در مناسبات اقتصادی این کشورها و با یکدیگر و خصوصاً با جهان غرب برخوردار بود که در مقاله حاضر سیر تاریخی روابط تجاری سرزمینهای مذکور از طریق این راه دریایی از قرون باستان تا قرون میانه هجری و نیز تأثیرات تسلط اروپاییان بر این راه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.
کلید واژهها: راه ابریشم دریایی، راه ادویه، شبه قاره هند، روابط تجاری، ایران، سرزمینهای عربی، اقیانوس هند، خلیج فارس.
راه دریایی ادویه در اعصار باستانی
پیشینـﺔ مناسبات بازرگانی میان سرزمینهای بینالنهرین، ایران و شبه قاره هند، از راههای خشکی و دریایی، به سدههای باستانی باز میگردد. شواهد و آثار باستانشناسی یافت شده در تمدنهای کهن این سرزمینها، نشان میدهند که ساکنان این کشورهای باستانی با یکدیگر مناسبات فرهنگی و داد و ستدهای تجاری بعضاً گستردهای داشتند، و این مناسبات در طول قرون متمادی با فراز و نشیبهای گوناگون، تا زمان ورود کشورهای استعمارگر اروپایی نظیر پرتغال، هلند، فرانسه و انگلستان به سرزمینهای جهان شرق و اسلام از سدة پانزدهم میلادی و دوران اکتشافات دریایی، ادامه داشت و از آن دوران با ورود و حضور کشورهای اروپایی، به دلیل هجوم نظامی کشورهای مذکور به سرزمینهای حوزة اقیانوس هند و خلیج فارس و تسلط بر این مناطق، به تدریج رو به نابودی رفت. اهمیت این تجارت بینالمللی میان شبه قاره هند با ایران و کشورهای حوزة خلیج فارس به‌حدی است که مورخان تقریباً تمامی امپراطوریهای عهد باستان نظیر هخامنشیان و سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان را در این تجارت و تلاش برای کشفهای راههای دریایی جدیدتر سهیم کردهاند، چنان که در دورة هخامنشی، داریوش اول و در ابتدای عهد سلوکی، اسکندر را به عنوان کشورگشایانی بزرگ متوجه درک اهمیت این راه دانسته و جزو اقدامات اساسی این دو در این جهت، ارسال ناوگانهایی برای پیدا کردن راههای دریایی جدید به سوی هند را ذکر کردهاند. (برای نمونه ن.ک به حسن، 1371، ص 50ـ55؛ وثوقی، 1384؛ اقبال، 1328).
به علاوه، راههای تاریخی دریای پارس (شامل خلیج فارس و دریای عمان) از روزگاران کهن قارههای آسیا و آفریقا و اروپا را به‌هم متصل کرده و محور اقتصاد و تجارت و نقل و انتقال فرهنگها و تمدنهای بشری به شمار میرفته است. این راه طی سدههای اخیر مورد توجه و اکتشاف کاشفان اروپایی قرار گرفت و از سوی آنان راه دریایی ابریشم یا راه ادویه نامیده شد و به باور آنان راه مذکور در طول تاریخ با عبور از دریاهای چندگانه، چین و مشرق زمین را با غرب و اروپا پیوند داده است. (تکمیل همایون، 1389، ص 60).
در میان امپراطوریهای باستانی ایران و غرب، اعراب نیز از ادوار قدیم در برقراری این مناسبات بازرگانی و ایجاد راه ادویه دریایی میان سرزمینهای مدیترانه و شبه جزیره عربستان با شبه قاره هند سهیم بودند. البته قدمت ایجاد تجارت منطقهای در این مناطق به عهد فنیقیها می‌رسد و پس از آنها، اعراب مناطق ساحلی شبه جزیره عربستان نیز وارد تجارت پرسود سنگهای گرانبها، ادویه و صمغهای خوشبو شده و تجارت صمغ و کندر و ادویههای خوشبوی هندوستان را برای مصرف روزانه در معابد شبه جزیره عربستان تا بلاد مدیترانه و مصر، در اختیار خود درآوردند. این تجارت پردامنه و پرسود به تدریج در قبضـﺔ اعراب قرار گرفت و آنها توانستند با توسعـﺔ دریانوردی خود در حوزة اقیانوس هند تا خلیج عدن و تجارت انواع کالاهای هندی مورد نیاز در دیگر سرزمینهای آسیایی و اروپایی و کسب ثروت فراوان از این طریق پایههای تمدن عظیمی را در ادوار باستان در سرزمینهای خود پی‌ریزی کنند. با گسترش رونق و ثروت این تجارت از طریق راه دریایی ادویه، امپراطوری روم نیز از سدة اول ق.م و پس از تسلط بر بعضی از مناطق حوزة آسیای غربی و مدیترانه، در صدد تسلط و بهرهبرداری از منافع این راه و شکستن انحصار اعراب برآمد. نخستین کوشش برای برکنار کردن اعراب سبا از انحصار تجارت هند در سال 18 ق.م صورت گرفت، یعنی زمانی که امپراطور آگوستوس یکی از سرداران خود را مأمور انجام اکتشاف دریایی در عربستان و حبشه کرد. تداوم این تلاشها از سوی امپراطوری روم و پیبردن به چگونگی تغییرات بادهای موسمی از سوی رومیها، باعث شد تا برخی از ناوگانها و سرداران رومی موفق شوند سفرهای تجارتی موفقیتآمیز و سودآوری انجام دهند و با حذف برخی از واسطههای عربی، کالاهایی چون سنگهای گرانبها و مروارید، عاج و چوب صندل، انواع روغنهای خوشبو، ادویه و به خصوص فلفل را به روم منتقل کرده و سود هنگفتی را برای این کالاهای بسیار محبوب در روم به دست آورند. اما به رغم حضور امپراطوری روم در این تجارت و موفقیت آنها، اعراب و تجارتشان به دلیل حضور پررنگ و توانای آنها در پهنـﺔ آبهای خلیج عدن، خلیج فارس و اقیانوس هند، از بین نرفت و آنها همچنان در صحنه باقی ماندند و رومیها تنها توانستند در این تجارت تا حدی با اعراب شریک شوند. (ن.ک به حسن، ص 92ـ95؛ نوربخش، 1382، ص 73).
نکتـﺔ قابل ذکر دیگر درباره جایگاه تجاری شبه قاره هند، نقش این سرزمین در تجارت میان سرزمین چین با جهان غرب در عهد باستان است. منابع چینی از وجود تجارت میان چین با هند شمالی در ادوار باستانی یاد کردهاند و گویا محصولات چین و از جمله ابریشم از طریق هند نیز همچون آسیای مرکزی به روم صادر میشده است. این موضع به خصوص در مورد دوران جنگهای حکومتهای باستانی ایران با روم صادق است که باعث میشد شبه قاره هند و راههای تجاری دریایی آن جای ایران و راههای تجاری خشکی را گرفته و محصولات تجارتی چین از طریق راههای دریایی هند به مصر و شام و سپس به روم صادر شوند. این پیوندها در عین حال موجب تلفیق فرهنگ چینی با هندی نیز میشد (درژ، 1379، ص 16ـ17؛ حکمت، 1337، ص 29).
توسعـﺔ راه دریایی ادویه در قرون میانه اسلامی
حضور اعراب، رومیها و سپس ایرانیان در دورههای اشکانی و ساسانی در تجارت پررونق شرق میانه باستان از طریق راه ادویه دریایی تا زمان ظهور اسلام ادامه داشت و گاه اختلافاتی میان این قدرتها بر سر کسب منافع تجاری بیشتر یا برای حذف رقبا روی میداد که در نهایت بر حسب توانایی نظامی یکی از طرفین فیصله مییافت. (ن.ک به حسن، ص 128ـ120؛ کریستنسن، 1369) اما با ظهور اسلام و شکلگیری تدریجی امپراطوری اسلامی و گسترش روزافزون آن به سرزمینهای شرق و غرب شبه جزیره عربستان، و مهمتر از هم نابودی و برچیده شدن تسلط امپراطوریهای باستانی ساسانی و بیزانس و تصرف قلمروهای آنها به دست مسلمانان، حضور اعراب و ایرانیان ساکن در مناطق جنوبی ایران و سواحل خلیج فارس در تجارت دریایی میان شبه قاره هند و ایران و شبه جزیره عربستان بیش از پیش افزایش یافت. این امر از یک سو موجبات رونق فراوان تجارت و پیدایش بنادر بینالمللی تجاری همچون بنادر سیراف و هرمز در سواحل ایران و بنادر عدن و سهار در سواحل شبه جزیره عربستان را فراهم آورد و از سوی دیگر باعث گسترش اسلام و تجارت مسلمانان به سرزمینهای ماورای شبه قاره هند، یعنی سرزمینها و جزایر آسیای شرقی و جنوب شرقی مانند مجمع الجزایر اندونزی شد. (ن.ک به حسن، ص 160ـ170؛ تکمیلهمایون، 1389، ص 58).
در حضور پررنگ اعراب در امر تجارت دریایی، موقعیت جغرافیایی شبه جزیره عربستان نقش کلیدی داشت. در کرانههای جنوبی این شبه جزیره حاصلخیزترین بخشهای عربستان یعنی یمن، حضرموت و عمان قرار داشتند و ساکنان این قسمتها میتوانستند از دو طرف شمال و جنوب به کشتیرانی و تجارت با سرزمینهای همسایه خود در ایران، بینالنهرین و آفریقای شمالی بپردازند. همچنین در دریای مقابل عربستان میتوانستند از کرانههای ایران و از طریق بادهای موسمی به هند برسند. (حورانی، 1338، ص 2ـ3).
طی قرون اولیه هجری و حضور ایرانیان و اعراب در راه دریایی تجارت ادویه، به تدریج منابع تاریخی، جغرافیایی، راهنماهای دریایی (رهنامهها) و به ویژه شرح سفرهای دریایی متعددی، عمدتاً به زبان عربی، پدید آمد که نقش بسیار مهمی در گسترش دانش جغرافیایی و دریایی محلی و منطقهای مسلمانان ایفا کردند و حتی سفرنامههای دریایی مذکور نیز به رغم بار افسانهای و داستانی که دارند، موجب افزایش میل و علاقه به سفرهای گاه ترسناک دریایی و شهرت ثروت مناطق شبه قاره هند و شرق آسیا شدند. (برای نمونه ن.ک به سلیمان و ابوزید سیرافی، 1335؛ ابن حوقل، 1345) به این ترتیب در اعصار اسلامی بازرگانان مسلمان عرب و ایرانی سراسر عالم زمان خودشان را در شرق و غرب درمینوردیدند و در دریاهای بزرگ و اقیانوسها، دریانوردی پیشرفتهای داشتند و کالاهای خود و سرزمینهای دیگر را از این سو بدان سو میبردند و به فروش میرساندند. در این رفت و بازگشتها، طبعاً فرهنگها و عقاید نیز در تبادل با یکدیگر قرار میگرفتند. از این رو راه ادویه دریایی در کنار جادة ابریشم خشکی ادیان و تمدنهای شرق و غرب را با تمدن اسلامی مرتبط میکرد. (تکمیلهمایون، 1389، ص 94ـ96).
بدین لحاظ به رغم وجود راه ابریشم خشکی، به دلیل گسترش دریانوردی ایرانیان سواحل خیلج فارس و اعراب این منطقه و شکلگیری خلافت پهناور اعراب مسلمان، در دوران اسلامی مبادلات بازرگانی میان چین و هندوستان و سیلام و ایران و شرق آفریقا با اروپا بیش از دوران باستان از راه دریا انجام میشد و رونق و توسعـﺔ این تجارت طی قرنها، در نهایت موجب جذب دریانوردان اروپایی عصر اکتشافات دریایی به مناطق اقیانوس هند و خلیج فارس شد. (طاهری، 1388، ص 35ـ36).
راه دریایی ادویه و حضور استعمارگران اروپایی در آبهای شرق
با گسترش تجارت از طریق راه دریایی ادویه میان شبه قاره هند، ایران و سرزمینهای عربی و افزایش ثروت بازرگانان فعال مسلمان در این عرصه، به تدریج شهرت این راه و ثروتهای هند آوازهای جهانی یافت و کشورهای اروپایی که به دلایل متعدد از سدة پانزدهم میلادی به تدریج عصر اکتشافات جغرافیایی را آغاز کردند، در جهت دستیابی به ثروتهای شرق و مقابله با جوامع مسلمان، متوجه اقیانوس هند و دریای عمان و خلیج فارس شدند. اصلیترین دلايل ورود كشورهاي اروپايي به درياهاي ناشناخته آن زمان و شروع عصر اكتشافات جغرافيايي و دريايي را مي‌بايد در مسائلی چون انباشت سرمايه در دستگاه كليسا و روي‌آوردن كليسا به سرمايه‌گذاري براي ترويج آيين مسيح در ديگر سرزمين‌هاي جهان، تلاش براي دست يافتن به ثروت‌هاي افسانه‌اي شرق و تصاحب آنها و رشد امكانات و دانش دريانوردي اروپاييان آن عصر و پيدايش تجهيزات تازة دريانوردي و در رأس آنها قطب‌نما، بود. در حقيقت، در پايان دوران قرون وسطي، نهاد كليسا با سرمايـﺔ كلاني كه طي دوران حاكميت مذهبي و سياسي خود اندوخته بود، به سرمايه‌گذاري در راه گسترش و ترويج آيين مسيحيت در ديگر سرزمين‌هاي جهان پرداخت، چنان كه با نگاهي گذرا به نخستين گروه‌هايي كه همراه با نظاميان و ملوانان جسور رهسپار كشف شرق از طريق درياهاي ناشناخته مي‌شوند، در مي‌يابيم كه غالب آنان را هيئت‌هاي مبلغين مذهبي و مسيونرهاي فرقه‌هاي مختلف مسيحي تشكيل مي‌دهند. ضمن آن كه غالب كاشفان اروپايي نظير بارتلومئو دياز، واسكو دو گاما، آلفونسو دو آلبوكرك و... نيز خود داراي وجهه و رويكرد مذهبي بوده و در كنار اهداف اقتصادي و سودجویانه، مأموريت و اهداف ديني نهاد كليسا را هم دنبال مي‌كردند.
در كنار عامل فوق، ميل وافر قدرت‌هاي اروپايي به تسلط بر ثروت‌هاي افسانه‌اي شرق و طلاي سرزمين‌هاي شرقي و غارت آنها قرار داشت كه از دوران قرون وسطي ذهن اروپاييان را به اشكال مختلف به خود مشغول كرده بود و درست به همين دليل، نخستين كاشفان اروپايي كه با آغاز عصر اكتشافات دريايي عازم شرق ثرتمند و رويايي شدند، همچون كريستف كلمب، در وهلـﺔ اول به دنبال طلايي بودند كه در باور آنها جهان شرق در آن غرق بود و براي دست‌يابي به طلا و ساير ثروت‌هاي شرق، از همان برخوردهاي نخستين به جنگ و كشتار و ويراني مناطق آباد و بندرهاي پررونق حوزه‌هاي اقيانوس آرام و تمدن‌هاي كهن آمريكاي لاتين، كه بدان نام هندغربي را مي‌بخشند، و اقيانوس هند و خليج فارس دست زنند تا از اين طريق به گنجينه‌هاي طلا و ذخاير ثروت اين سرزمين‌ها دست يابند. در اين تصورات اروپاييان در مورد ثروت‌هاي سرزمين‌هاي شرق، هند از جايگاهي برجسته و كاملاً استثنايي برخوردار بود، به طوري كه كلمب به عنوان نخستين دريانورد اروپايي اين عصر در صدد كشف راهي براي دست‌يابي به هند از طريق غرب بود كه ناخواسته به قاره آمريكا رسيد و بي‌آن‌كه خود بداند، قاره‌اي جديد را كشف كرد. اهميت هند نزد اروپاييان آن دوره به حدي بود كه به تعبير احمد ميرفندرسكي:
به قول مورخان راه اغراق نرفته‌ايم اگر بگوييم در آن عهد عدة كثيري شب‌ها با انديشـﺔ هند خواب مي‌رفتند و جواهرات گرانبها، حيوانات بي‌شمار، نباتات سحرآسا و عطريات مدهوش كننده آن را خواب مي‌ديدند. نه تنها سوداگران و بازگانان و ماجراجويان و نوع‌پرستان، بلكه دانشمندان و متفكرين فرنگ هم فريفته هند بودند، چه اين سرزمين از ازمنـﺔ ديرين مهد افكار عالي و انديشه‌هاي ژرف بود. تماس اروپا با هند تأثير عميقي نه تنها در سرنوشت اين دو قاره، بلكه در تاريخ بشر بخشيد. (ميرفندرسكي، 1341، ص 5ـ6).
همچنين، دست‌يابي به ادويـﺔ هندوستان و در اختيار گرفتن تجارت ادويه كه در آن ايام كالايي ارزشمند و بس گران‌بهايي محسوب مي‌شد نيز از جمله انگيزه‌هاي اساسي اروپاييان براي رسيدن به هند به شمار مي‌رفت؛ ادويه كه در بنادر هندوستان به وسيلـﺔ تجار عرب معامله مي‌شد، پس از عبور از مناطق تحت سلطـﺔ مسلمانان در بازاراهاي اروپا توسط بازگانان ونيزي و جنوايي كه تجارت آن را در انحصار داشتند، به فروش مي‌رسيد. تجار عرب و بازرگانان ونيزي و جنوايي از تجارت ادويه كه بسيار مورد احتياج اروپاييان بود، سود هنگفتي مي‌بردند. (میرفندرسکی، ص 18؛ صالح پاشا، ج اول، 1990، ص 124).
و در نهايت آن‌چه كه امكان عملي اكتشافات دريايي از سوي دستگاه كليسا و كشورهاي اروپايي را فراهم آورد، توسعـﺔ دانش و تجهيزات دريانوردي به ويژه قطب‌نما در دورة رنسانس بود كه به اروپاييان اجازه داد از دريانوردي ساحلي و منطقه‌اي فراتر رفته و كشتي‌هاي مجهزتر خود را به ميان درياها و اقيانوس‌هاي تا آن زمان ناشناخته برانند. (جوادي، 1378، ص 164؛ ميرفندرسكي، ص 12)
اما با ورود اروپاییان و کشورهای استعمارگر غربی به تجارت دریایی حوزة اقیانوس هند و آبهای دریای عمان و خلیج فارس، مناسبات بازرگانی و اقتصادی بومی و سنتی این مناطق مورد هجوم کشتیها و بازرگانان سودجوی غربی قرار گرفت و دچار تحول اساسی شد. اروپاییان توانستند به دلیل برتری نظامی و در اختیار داشتن کشتیهای جنگی توپدار و حمله به جوامع اسلامی و غیراسلامی کشورهای حوزة شبه قاره هند و خلیج فارس و به نابودی کشاندن زندگی و تجارت آنان، به طور کامل بر راه دریایی ادویه غلبه یافته و با تأسیس بنادر و پایگاههای دریایی و نظامی نوین، کنترل این راه و تجارت آن را در اختیار خود درآورند. در اثر تداوم این روند، تدریجاً تجارت و نیز قدرت کشورهای شرقی دچار افول و ضعف مستمر و در نهایت نابودی نسبی شد و غالب این سرزمینهای مذکور طی سدههای بعد از حضور پرتغالیها در اقیانوس هند، به صورت مستعمرات کشورهای اروپایی درآمدند.
نتيجه‌گيري
به این ترتیب، راه دریایی ابریشم یا ادویه در طول هزارههای گذشته یکی از مهمترین محورهای ارتباطی شرق وغرب به شمار میرفت و نقش مهمی در توسعـﺔ رونق تجارت و ثروت کشورهای مختلف شرق داشت. ولی این محور ارتباطی مهم از دورة رنسانس و شروع عصر اکتشافات دریایی و در نتیجه حضور کشورهای استعمارگر غربی در پهنـﺔ آبهای اقیانوس هند و خلیج فارس، به تدریج از ادارة بازرگانان عمدتاً مسلمان شرقی یعنی ایرانیان و اعراب خارج شد و اروپاییان توانستند به دلیل برتری نظامی بر این راه تسلط پیدا کرده و تجارت و اقتصاد سرزمینهای شرق را به نابودی و افول بکشانند. در نتيجـﺔ اين تسلط طولاني مدت كه با ورود پرتغالي‌ها به منطقـﺔ خليج فارس و اقيانوس هند آغاز شد، ساختارهاي اقتصادي بومي و منطقه‌اي اين مناطق به تدريج در اثر تهاجم خشونت‌آميز اروپاییان دچار اضمحلال تدريجي شده و به دنبال آن ساختارهاي اجتماعي، فرهنگي، سياسي و مناسبات بين‌المللي اين سرزمين‌ها نيز با تغييراتي گسترده مواجه شد و بسیاری از این سرزمینها به صورت مستعمرات کشورهای اروپایی درآمدند.
كتاب‌نامه
1. ابن حوقل، صورةالارض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345
2. اقبال، عباس، مطالعاتي در باب بحرين و جزاير و سواحل خليج فارس، تهران، بي‌نا، 1328؛ بازچاپ، تهران، اساطیر، 1384.
3. تکمیلهمایون، ناصر، جادة ابریشم، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1389
4. جوادي، حسن، ايران از ديدة سياحان اروپايي، ج اول، تهران، بوته، 1378
5. حسن، هادی، سرگذشت کشتیرانی ایرانیان، ترجمه امید اقتداری، تهران، بهنشر، 1371
6. حکمت، علیاصغر، سرزمین هند، تهران، دانشگاه تهران، 1337
7. حوراني، جرج فدلو، دريانوردي عرب در درياي هند در روزگار باستان و در نخستين سده‌هاي ميانه، ترجمه محمود مقدم، تهران، ابن‌سينا، 1338
8. ژان پیر درژ، جادة ابریشم، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، روزنه، 1379
9. سیرافی، سلیمان و ابوزید، شرح مسافرت بازرگانان سیرافی سلیمان و ابوزید، ترجمه محمد لوی عباسی، تهران، گوتنبرگ، 1335
10. صالح پاشا، احمد مفید، تاریخ البحر و ملاحمه، 2 ج، دمشق، طلاس، 1990
11. طاهری، محمود، سفرهای دریایی مسلمین در اقیانوس هند، مشهد، فانوس دریا، 1388
12. کریستنسن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، دنیای کتاب، 1369
13. ميرفندرسكي، احمد، پيدايش و سقوط امپراطوري مستعمراتي پرتغال در هند، تهران، ابن‌سينا، 1341
14. نوربخش، حسین، دریانوردی در ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1382
15. وثوقي، محمدباقر، تاريخ خليج فارس و ممالك همجوار، تهران، سمت، 1384