درباره نسخههای خطی فارسی کتابخانه مارچانا، ونیز
نویسنده: فرید قاسملو
شهر زیبا و دیدنی ونیز نه به خاطر داشتن مناظر بدیع طبیعی، پل‌ها، کاخ‌ها و موزه‌ها، بلکه به خاطر داشتن مجموعه‌ای از مؤلفه‌های فرهنگی نیز زبانزد است. از جمله دانشگاه ونیز، و البته کتابخانه عمومی مارچانا.
کتابخانه عمومی مارچانا یکی از کهن‌ترین کتابخانه‌های ایتالیا، اروپا و بلکه جهان است. قدمت این کتابخانه به قرن شانزدهم م. باز می‌گردد و این موضوع باعث شده است این کتابخانه مالک مجموعه وسیعی از تابلوها، نسخه‌ها خطی اروپایی، اسناد و قباله‌ها و البته مجموعه‌های چاپی قدیمی اروپایی (از جمله چاپ‌های چوبی) باشد. در داخل کتابخانه نمونه‌هایی از این دستگاههای چاپ قدیمی نیز، هنوز وجود دارد.
ساختمان کتابخانه مارچانا خود یکی از دیدنی‌ترین و البته کهن‌ترین ساختمانهای شهر ونیز است که در مجموعه تاریخی سن‌مارکوی ونیز قرار دارد. اگرچه کتابخانه مارچانا و ساختمان فعلی آن هم‌زاد هم نیستند و ساختمان، بعداً به محل کتابخانه مارچانا اختصاص داده شده است.
خوشبختانه کتابخانه مارچانا برای خوانندگان فارسی‌زبان ناشناس نیست و گزارش‌های چندی درباره آن به زبان فارسی وجود دارد. از جمله، محمدباقر حجتی در گزارشی که در سال 1375ش آن را به چاپ رسانده، گزارش داده است که در سال 1368ش دیداری از این کتابخانه داشته است. گزارش حجتی (ص 70ـ71) از دید ما ایرانیان از آن جهت اهمیت دارد که تأکید می‌کند روش فهرست‌نویسی کتابخانه در آن زمان روش منظمی نبوده و بر همین اساس دست‌نویسی فارسی، جزء مجموعه دستنویسهای عربی فهرست‌شده بوده و بر حسب اتفاق حجتی موفق به دیدن آن شده بوده است. این در حالی است که کتاب مورد نظر حجتی در فهرست متفاوتی که از این کتابخانه تهیه شده (به کوشش استاد پرفسور پیه مونتسه، چاپ رم، 1989م./ 1368ش) جزء کتابهای فارسی رده‌بندی‌شده است.
دیگر گزارش موجود به زبان فارسی درباره این کتابخانه (دستنویسهای فارسی آن) به وسیله بهارلو در سال 1366ش منتشر شده است. بهارلو در این مقاله علاوه بر گزارشی درباره تاریخچه این کتابخانه، فهرستی از دستنویسهای فارسی این کتابخانه را نیز ارائه کرده است. حجتی (ص71) نیز به حضور بهارلو در دیدار سال 1368 خود از این کتابخانه اشاره کرده است.
دیگر گزارش فارسی موجود درباره کتابخانه مارچانا، به وسیله رومن در کتاب تکوین مجموعه‌های اسلامی در کتابخانه‌های اروپای غربی و امریکای شمالی (ص 282ـ283) داده شده است و این گزارش نیز برای بررسی تاریخ تکوین این کتابخانه ضروری است.
ترجمه فارسی گزارش اورساتی، پیرونه و گالوتا که در کتاب پژوهش جهانی دستنویسهای اسلامی(متن انگلیسی، جلد 2، صفحه 111ـ113؛ ترجمه فارسی به نام گنجینه‌های دستنویسهای اسلامی در جهان، جلد اول، ص 482ـ483) درج شده به خصوص از جهت آشنایی با سنت فهرست‌نگاری دستنویسهای شرقی در اروپا بسیار حائز اهمیت است. بر اساس گزارش این سه نفر کهن‌ترین فهرست دستنویسهای شرقی کتابخانه مارچانا در سال 1770م. تألیف شده است و ما در ادامه باز هم به این فهرست خواهیم پرداخت.
و البته مهم‌ترین گزارش درباره دستنویسهای فارسی کتابخانه مارچانا گزارش استاد پیه مونتسه (ص 320ـ355) است. گزارش استاد پیه مونتسه را باید شاهکاری در فهرست‌نگاری دستنویسهای فارسی جهان به شمار آورد. ایشان در کتاب خود، گزارشی از دستنویسهای فارسی که در کتابخانه‌های سراسر ایتالیا وجود دارد تهیه کرده‌اند و بدون اغراق، مقاله حاضر نیز بر اساس همین گزارش استاد پیه مونتسه به وجود آمده است.
طی یک دهه گذشته و با همه‌گیر شدن جریان اطلاع‌رسانی در فضای مجازی، در ایتالیا نیز رویکرد اطلاع‌رسانی اینترنتی برای دستنویسهای این کشور (اعم از دستنویسهای شرق و غربی) به وجود آمده و پایگاه اطلاعاتی جامعی برای آگاهی از این دستنویسها وجود دارد. در این پایگاه اطلاعاتی به نشانی: www.nuovabibliotecamanoscritta.it
به تفکیک نام کتابخانه می‌توان به بعضی فهرست‌های منتشرشده درباره دستنویسهای موجود در کشور ایتالیا دست یافت.
از جمله با کمی کار کردن بر روی جستجوی این پایگاه می‌توان به فهرست دستنویسهای شرقی کتابخانه مارچانا که در قرن هفدهم و به زبان لاتین تهیه شده دست یافت. فهرستی که بیشتر به یک سیاهه می‌ماند و البته به علت عدم ورود به زبان لاتین ما نیز نمی‌توانیم از آن سودی ببریم. اما به جهت معرفی این سیاهه، متعلق به قرن هجدهم و درباره دستنویسهای فارسی، آوردن چند نمونه از اوراق آن خالی از لطف نیست.
در گزارش اورساتی، پیرونه و گالوتا، تعداد دستنویسهای فارسی 46 عنوان ذکر شده است. در فهرست استاد پیه مونتسه روی هم رفته تعداد 45 دست‌نویس معرفی شده است و در مقاله حاضر، تنها یک دست‌نویس به تعداد فهرست استاد پیه مونتسه اضافه شده است. دست‌نویسی که بعد از تهیه فهرست استاد پیه مونتسه به مجموعه کتابخانه افزوده شده است.
از آنجایی که در ابتدای تشکیل کتابخانه دستنویسها بدون توجه به زبان آنها شماره‌گذاری شده‌اند، نمی‌توان به مجموعه فارسی شماره خاصی از یک به بعد داد. بنابراین به هنگام استفاده از دستنویسهای فارسی توجه به شماره کلی کتابخانه مارچانا برای دستنویسهای شرقی (که همانند همه کتابخانه‌های اروپایی با پسوند or، مخفف شرقی، و برای متمایز شدن از دستنویسهای غربی مشخص شده‌اند) ضروری است. استاد پیه مونتسه در گزارش خود (ص 320ـ321) جدول تطبیق ترتیب معرفی دستنویسها با شماره or برای مجموعه دستنویسهای فارسی را ترسیم کرده‌اند و هنگام مراجعه به کتابخانه استفاده از این جدول ضروری است. در ترتیب معرفی دستنویسهای این کتابخانه ما نیز از ترتیب ارائه شده از سوی استاد پیه مونتسه سود جسته‌ایم. اگرچه برای اطلاع بیشتر، شماره ترتیب درج‌شده در مقاله پیش گفته بهارلو نیز در مقاله حاضر تکرار شده است.
مهم‌ترین ثمره همکاری کتابخانه مارچانا با ایرانیان، انتشار کتابی درباره اسناد ارتباط ایران با جمهوری ونیز است. این کتاب به مناسبت نمایشگاهی که در سال 1352 ش در تهران برپا شده بوده است منتشر شده و مشخصات آن بدین شرح است:
اسناد مربوط به روابط تاریخی ایران و جمهوری ونیز (از دوره ایلخانان تا عصر صفوی، فهرست نمایشگاه جمع‌آوری‌شده به وسیله بایگانی اسناد شهر ونیز، کتابخانه ملی مارچونا)، تهران، دانشگاه تهران، 1352 ش، 44+77+26 صفحه.
در ادامه، اجازه دهید به معرفی دستنویسهای فارسی کتابخانه مارچانا بپردازیم:
1ـ مجموعه، شامل چهار بخش، دو رساله و دو یادداشت:
الف. تحفة الملوک، از ابوالمظفر هبةالله‌بن اردشیر، در موضوع باه‌نامه، 32 برگ، کتابت شعبان 1009 ق. (پیه مونتسه، ص 323؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 22).
ب. یادداشت‌هایی در پزشکی در 3 برگ.
ج. باب معجون، در پزشکی، از سیدعلی اردویلی در 4 برگ.
د. اغراض‌الطبیه و المباحث‌العلائیه از سید اسماعیل جرجانی، در موضوع پزشکی، 298 برگ، کتابت رجب 1008 قمری.
کتاب تحفةالملوک هبة‌الله به نام باه‌نامه نیز مشهور است و از آن چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این نسخه‌ها نک: منزوی، ج 5، ص 3303ـ3304) بر اساس فهرستی که از ادبیات مربوط به باه‌نامه‌ها به زبان فارسی وجود دارد (برای این فهرست نک: دایرةالمعارف پزشکی اسلام و ایران جلد اول، ذیل مدخل باه‌نامه) این کتاب جزء نخستین باه‌نامه‌های فارسی به حساب می‌آید.
از کتاب بسیار مشهور اغراض‌الطبیه نیز دستنویسهای بسیاری در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این دستنویسها نک: منزوی، همان، ص 3287ـ3288).
از کتاب سید علی اردویلی نسخه ای در ایران شناسایی نشد.
2ـ انسان‌نامه از سیدعلی همدانی مشهور به میرسیدعلی همدانی (زندگی: 714ـ786 ق)، در موضوع عرفان و تصوف، 52 برگ (پیه مونتسه، ص 324؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 11).
این کتاب به نام قیافه‌نامه و نیز انسان‌نامه شناخته می‌شود و از آن دست کم دو دست‌نویس در ایران وجود دارد ( برای آگاهی درباره این دستویس‌ها نک: درایتی، ج 2، ص 197ـ198).
3ـ اختیارات بدیعی از حاجی زین عطار، زین‌الدین علی‌بن حسین انصاری شیرازی (زندگی: 730ـ806 ق). در موضوع پزشکی، 267 برگ، کتابت صفر 1020 ق، (پیه مونتسه، ص 324؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 2).
بیش از 150 دست‌نویس از این کتاب در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این دستویس‌ها ← درایتی، ج 1، ص 437ـ442).
4ـ اختیارات بدیعی، کتابت سال 1170 ق(پیه مونتسه، ص 324؛ بهارلو، همان، ذیل شماره 3).
5ـ کنزالکحالین از محمدبن محمود عرب کحال شیرازی، در موضوع پزشکی، 197 برگ، کتابت سال 1053 ق (پیه مونتسه، ص 325ـ326؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 39).
این رساله آن‌چنانکه به نظر می‌رسد رساله مهمی در چشم و چشم‌پزشکی از مؤلفان قرن نهم هجری می‌باشد و استاد پیهِ مونتسه به درستی مفصلاً درباره آن سخن رانده‌اند. کتاب در 250 فصل تألیف شده و در آن پیرامون اجزاء مختلف دانش پزشکی سخن به میان آمده است. در ایران تا کنون نسخه‌ای از آن شناخته نشده اما دیگر نسخه‌ای که از این کتاب می‌شناسیم در دانشگاه لس‌آنجلس نگهداری می‌شود ( نک: دانش‌پژوه، ص 110).
6ـ مجموعه در پزشکی، شامل 6 رساله جملگی از آثار یوسف‌بن محمد مشهور به یوسفی هروی (مرگ در 950 ق) در 95 برگ (پیه مونتسه، ص 326ـ327؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 24) به شرح زیر:
1ـ فوایدالاخیار، به نام فواید یوسفی نیز شناخته می‌شود. برگهای 1 تا 15 (درایتی، ج 7، ص1142).
2ـ دلایل‌البول برگهای 16ـ23 ( نک: داریتی، ج 4، ص 1234).
3ـ دلایل‌النبض، برگهای 23ـ30 (نک: درایتی، ج 4، ص 1240).
4ـ سته ضروریه، برگهای 30ـ35 (نک: درایتی، ج 6، ص 43).
5ـ جامع‌الفوائد، برگای 35ـ94. این کتاب به نامهای طب یوسفی و شرح علاج‌الامراض نیز شناخته می‌شود (نک: درایتی، ج 3، ص 573).
6ـ قصیده در حفظ صحت برگهای 94ـ97 (نک: درایتی، ج 4، ص 666).
7ـ طب شفایی از مظفر کاشانی شفایی (مرگ در 963) در موضوع پزشکی، 212 برگ، کتاب ربیع‌الاول 1168 (پیه مونتسه، ص 327؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 35).
منزوی (ج 5، ص 3547) تنها یک نسخه از این کتاب را در ایران معرفی کرده است. این در حالی است که درایتی (ج 6، ص 162 به بعد) به قرینه اینکه طب شفایی نام دیگری برای کتاب قرابادین شفایی است بیش از 160 دست‌نویس از این کتاب را معرفی کرده است. با عنایت به این موضوع که منزوی (همانجا) ترجمه‌ای از قرابادین شفایی به لاتین را نیز ترجمه قرابادین او دانسته می‌توان نتیجه گرفت نظر درایتی (همانجا) در اطلاق طب شفایی به قرابادین شفایی صحیح به نظر می‌رسد.
8ـ طب شفایی، 152 برگ، تاریخ کتابت ناشناس (پیه مونتسه، ص328؛ بهارلو، ص36، ذیل شماره36).
9ـ مجموعه در پزشکی با رساله‌هایی به زبان‌های فارسی و عربی. رساله‌های فارسی این مجموعه عبارتند از:
1. رساله فی نبض از محمد کازرونی در موضوع پزشکی، 9 برگ، کتابت سال 1026ق (پیه مونتسه، ص328ـ329؛ بهارلو، ص35، ذیل شماره 32).
2. رساله مقداریه از حکیم مؤمن استرآبادی، در موضوع پزشکی، 3 برگ.
3ـ کفایه منصوری از منصوربن محمود الیاس شیرازی، در موضوع پزشکی، 274 برگ (از برگهای 62 تا 336)، کتابت شعبان 990.
از کفایه جاهدیه دستنویسهای بسیاری در کتابخانه‌های ایران وجود دارد. این کتاب به نامهای کفایه مجاهدیه و طب منصوری نیز شناخته شده است (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 7، ص 702).
در لابلای اوراق این مجموعه همچنین بعضی یادداشت‌ها درباره پزشکی به فارسی وجود دارد. از جمله یادداشت‌هایی از اختیارات بدیعی حاج زین عطار و خواص‌الحیوان از حزین لاهیجی. (از این دست‌نویس یک میکروفیلم در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد که در فهرست مربوط به این میکروفیلم موجودی نسخه خطی به طور کامل گزارش شده است: نک: محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 3، تهران 1363 ش صفحه 25؛ گزارش دانش‌پژوه نشان می‌دهد از چند دست‌نویس دیگر کتابخانه مارچانا نیز باید میکروفیلم در این کتابخانه وجود داشته باشد اگرچه به این موضوع تصریح نشده است).
10ـ عین‌الحیات، از حکیم محمدهاشم‌بن محمدطاهر پزشک تهرانی، در موضوع پزشکی، 77 برگ، کتابت شوال 1097 (پیه مونتسه، ص 330ـ331؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 36). از این کتاب چند نسخه در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این نسخه‌ها نک: منزوی، ج 5، ص 3778؛ درایتی، ج 7، ص 700).
11ـ منهاج‌المبتدئین از محمدابراهیم حسینی، در موضوع پزشکی، 134 برگ، تاریخ کتابت ذی‌الحجه سال 1105 (پیه مونتسه، ص 331؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 45).
از این کتاب چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این دستنویسها نک: منزوی، ج 5، ص 3737؛ درایتی، ج 10، ص 272).
12ـ مجموعه در پزشکی شامل دو رساله.
1ـ خیرالتجارب از حکیم محمد ارزانی (محمداکبربن میرحاجی محمد مقینی دهلوی) مرگ در 1134؛ در موضوع پزشکی، 144 برگ، تاریخ کتابت سال 1112 ق(پیه مونتسه، ص 332؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 26 که نام مؤلف را ذکر نمی‌کند).
از این رساله در ایران دست‌نویسی نمی‌شناسیم اما منزوی (ج 5، ص 3443) درباره کتاب گزارشی به دست داده است.
2ـ چکچها انجن، رساله‌ای در طب هندی، تألیف سید احمد، 23 برگ، از این رساله در ایران دست‌نویسی نمی‌شناسیم.
آغاز آن چنین است. بسمله، حمدله، حمد مرخالقی را که علی‌الطبه را مشرف بر همه علمها ساخت (پیه مونتسه، ص 332).
13ـ مجموعه در ریاضی و نجوم، که تنها یک رساله آن فارسی است.
1ـ لیلاوتی، متن از بهار سکرا چارچ، ترجمه فارسی از ابوالفضل‌بن مبارک فیضی دکنی (مرگ در 1004 ق)، در موضوع ریاضی، 52 برگ (پیه مونتسه، ص 333؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 44). چند نسخه از این کتاب در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره نسخه‌ها نک: منزوی، ج4، ص 2727).
14ـ تاریخ طبری، از ابوجعفر محمدبن جریر طبری، ترجمه محمد بلعمی، در موضوع تاریخ، 365 برگ، تاریخ کتابت قرن هفتم (پیه مونتسه، ص 334؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 17).
این دست‌نویس از جمله مهم‌ترین دستنویسهای کتابخانه مارچانا به شمار می‌رود و استاد پیه مونتسه درباره آن به تفصیل گزارش داده است. درباره دستنویسهای این کتاب در ایران و جهان، ترجمه‌ها، خلاصه‌سازی‌ها و چاپ‌های آن نیز نک: منزوی، ج1، ص578 به بعد).
15ـ پندنامه از عطار نیشابوری، در موضوع منظومه‌های عرفانی، 60 برگ، کتابت نامشخص(پیه مونتسه، ص 335؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره، 16).
این منظومه عطار به نامهای ولدنامه، نصیحت‌نامه و پسرنامه نیز شناخته می‌شود. از آن دستنویسهای چندی در ایران وجود دارد (درباره این دستنویسها نک: منزوی، ج 10، ص 463؛ درایتی، ج 2، ص 641).
16ـ گلستان، از سعدی شیرازی، اثر بسیار مشهور سعدی در موضوع اخلاق؛ 126 برگ، کتابت ذی‌القعده963 (پیه مونتسه، ص 335؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 41).
درباره این اثر جاودانه سعدی گزارش‌ها و یادداشت‌های بسیاری وجود دارد (برای آگاهی از این یادداشت‌ها، گزارش‌ها، ترجمه‌ها و چاپ‌ها نک: امید کارگری، کتاب‌شناسی گلستان سعدی، شیراز، 1388 ش؛ برای آگاهی از دستنویسهای این کتاب در ایران نک: درایتی، ج 8، ص 933 به بعد).
17ـ گلستان، 114 برگ، کتابت ناشناس (پیه مونتسه، ص 335؛ بهارلو، همانجا).
18ـ گلستان، 155 برگ،کتابت 1183 (پیه مونتسه، ص 336؛ بهارلو، همانجا).
19ـ گلستان، 219 برگ، کتابت ناشناس (پیه مونتسه، بهارلو، همانجاها).
20ـ دیوان حافظ، از شمس‌الدین محمدحافظ شیرازی، منظومه، 161 برگ، شامل 450 غزل، همراه با آهوی وحشی، ساقی‌نامه، مغنی‌نامه، تاریخ کتابت 1072 ق (پیه مونتسه، ص 336ـ337؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 30 که تاریخ کتابت را 989 دانسته است).
درباره این دیوان بسیار مشهور گزارش‌ها و یادداشت‌های بسیاری وجود دارد (برای آگاهی درباره یادداشت‌ها، گزارش‌ها، چاپ‌ها و ترجمه‌های این دیوان نک: مهرداد نیکنام، کتاب‌شناسی حافظ، شیراز 1381 ش؛ برای آگاهی از دستنویسهای متعدد این کتاب در ایران نک: درایتی، ج 5، ص 107 به بعد).
در پایان این دست‌نویس، کتابت در 5 بیت تاریخ کتابت دست‌نویس خود را ذکر کرده است. این ابیات به وسیله پیه مونتسه (همانجا) ذکر شده است.
21ـ مجموعه، شامل دو رساله هر دو از جمالی اردستانی مشهور به پیر جمالی (مرگ در 879):
1ـ میزان‌الحقایق در موضوع عرفان و تصوف، 37 برگ، تاریخ کتابت 885 ق، (پیه مونتسه، ص 338؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 40). از این کتاب دست کم دو دست‌نویس در ایران وجود دارد (درباره این دستنویسها نک: درایتی، ج 10، ص 416).
احکام‌المحبین، در موضوع عرفان و تصوف، 92 برگ، کتابت 885 (پیه مونتسه، بهارلو، همانجا). از این رساله نیز چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 1، ص 379).
چند فهلوی نیز در این دست‌نویس وجود دارد (برگهای 1 و 2 نک: پیه مونتسه، ص 338).
22ـ بهارستان، از نورالدین عبدالرحمان جامی (مرگ در 898)، 82 برگ، کتابت سال 1136 ق (پیه مونتسه، ص 338؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 15 که تاریخ کتابت را 908 دانسته است).
از این رساله چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 2، ص 545).
23ـ منشات جامی از نورالدین عبدالرحمان جامی (مرگ در 898)، 43 برگ، کتابت سال 970 ق (پیه مونتسه، ص 339؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 44).
از این رساله چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 10، ص 138).
در برگهای 12 تا 22 این رساله چند غزل از جامی آورده شده است.
در برگهای اول رساله نیز بخشهایی از بوستان سعدی، غزل‌هایی از ابوسعید ابوالخیر و چند غزل از جامی آورده شده است (نک: پیه مونتسه، همانجا).
24ـ مرقعات، مجموعه از چند مرقع به صورت آلبوم، از جمله چند رباعی از خیام. به خط میرعلی کاتب (مشهور به میرعلی هروی، خوشنویس برجسته و پرآواز، ایران مرگ در 951 ق نک: پیه مونتسه، ص 339ـ340).
25ـ دیوان شوکت، از محمداسحاق مشهور به شوکت بخاری (مرگ در 1111 ق)، 221 برگ، کتابت نامعلوم (پیه مونتسه، ص 340ـ341؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 31).
از دیوان شوکت دستنویسهای بسیاری در ایران باقی مانده است (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 5، ص 231). این دیوان در سال 1382 ش به توسط سیروس شمیسا به چاپ رسیده است.
26ـ طوطی‌نامه، از ضیاءالدین نخشبی (مرگ در 751 ق)، داستان، 294 برگ، تاریخ کتابت سال 1001 ق (پیه مونتسه، ص 341؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 35).
از این کتاب دستنویسهای بسیاری در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 7، ص 373ـ374). نخشبی خود فرهنگی نیز برای این کتاب ترتیب داده بود که از این فرهنگ نیز یک دست‌نویس در ایران وجود دارد (نک: درایتی، ج 7، ص 991). طوطی‌نامه به توسط فتح‌الله مجتبایی و غلامعلی آریا در سال 1373 ش در تهران به چاپ رسیده است).
27ـ فرهنگ لغت چندزبانه، با نام Codex Cumanicus، 82 برگ، کتابت (احتمالاً) سال 1330 م. (پیه مونتسه، ص 342).
این کتاب یکی از مهم‌ترین دستنویسهای فارسی‌ـ چندزبانه کتابخانه مارچانا، و فرهنگی سه‌زبانه با زبان‌های فارسی، ترکی و لاتین است. اگرچه شاید قرار دادن نام «واژه‌نامه» بر آن کار چندان درستی به نظر نرسد(نک: بهارلو، ص 35، ذیل شماره 29 که آن را دستور زبان فارسی نام داده است).
در این کتاب علاوه بر یک واژه‌نامه، مجموعه‌ای از یادداشت‌ها و دعاهای مذهبی نیز وجود دارد. این دست‌نویس با اشتهار فراوان خود پایه مطالعات و بررسی‌های زیادی قرار گرفته و بخشهایی از آن به چاپ رسیده است (برای آگاهی درباره پژوهش‌هایی که بر روی این دست‌نویس انجام شده است، پیه مونتسه، همانجا) ناظر به وجود نامهای مختلف فارسی، ترکی و لاتین این دست‌نویس واجد اهمیت بسیاری برای بررسی‌های زبانشناسی می‌باشد (برای گزارشی از اهمیت این متن در مطالعات ایران‌شناسی نک: دایرةالمعارف ایرانیکا، ج 5، ص 885، ذیل مدخل Codex Cumanicus نوشته د. ن. مکنزی).
28ـ تاج‌المصادر، از علی‌بن احمد بیهقی (مرگ در 544 ق)، فرهنگ لغت، 207 برگ، تاریخ کتابت محرم 734 ق (پیه مونتسه، ص 343؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 18).
از این کتاب دستنویسهای بسیاری در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 2، ص 660ـ662) این کتاب به نامهای تهذیب‌الاسماء و تاج‌الاسامی نیز شناخته می‌شود (برای آگاهی بیشتر درباره این کتاب، دانشنامه زبان و ادب فارسی، جلد دوم (زیر نظر اسماعیل سعادت) ذیل مدخل تاج‌المصادر (از هادی عالم‌زاده).
29ـ تحفةالهادیه، از حاجی محمدالیاس زیلی، فرهنگ لغت، 45 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم (پیه مونتسه، ص 343ـ344؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 20).
از این کتاب چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: ج 2، ص 1016).
30ـ مجموعه سه رساله به شرح زیر:
1ـ کتاب حمد و ثنا، فرّ هنگ لغت فارسی‌ـ عربی، از محمدبن محمد رشید وطواط (مرگ در 573)، 30 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم (پیه مونتسه، ص 344؛ بهارلو این دست‌نویس را معرفی نکرده است).
از این کتاب چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (نک: درایتی، ج 4، ص 792).
2ـ تحفةالهادیه، از حاجی محمد الیاس زیلی، فرهنگ لغت، 35 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
3ـ نصاب‌الصبیان از ابونصر مسعودبن ابی‌بکر فراحی (مرگ در 640 ق)، 25 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
دستنویسهای بسیاری (بیش از 220 دست‌نویس) از این کتاب در ایران وجود دارد (نک: درایتی، ج 10، ص 691 به بعد). این کتاب بارها به چاپ رسیده است (از جمله به تصحیح حسن انوری، تهران 1372ش).
31ـ سلک‌الجواهر، از عبدالحمیدبن عبدالرحمان انکوری، فرهنگ لغت، 52 برگ، تاریخ کتابت سال 858 ق (پیه مونتسه، ص 344ـ345؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 34).
از این کتاب دستنویسهای بسیاری در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 6، ص 186).
32ـ دستورالاخوان، از قاضی‌خان بدر محمد دهار، فرهنگ لغت، 202 برگ، تاریخ کتابت ناشناس (پیه مونتسه، ص 345؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 28).
از این کتاب چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 4، ص 1177). این کتاب طی سال‌های 1349ـ1350 ش به توسط سعید نجفی اسداللهی در تهران به چاپ رسیده است.
33ـ معمای حسین از حسین‌بن محمد حسینی نیشابوری (مرگ در 904)، معماشناسی، 122 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم (پیه مونتسه، ص 346؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 42).
این کتاب به احتمال قوی همان رساله‌ای است که در ایران به نامهای دستور معما، معما نامه و معمیات شناخته می‌شود و از آن دستنویسهای بسیاری (بیش از 800 دست‌نویس) وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 9، ص916 به بعد).
یک نسخه از این دستنویسها در نشانی زیر قابل دستیابی است:
http://dl.nlai.ir/UI /DC0F56A3ـ0B32ـ83BDـ8477l0CE30l4/calalogue. aspx
این کتاب به صورت سنگی به چاپ نیز رسیده است (بخارا، 1332 ق).
34ـ جامع‌الفارسی، فرهنگ لغت فارسی ـ ترکی از ناشناس، 151 برگ، تاریخ کتابت رجب سال 907 ق (پیه مونتسه، ص 346؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 23).
از این کتاب یک دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این دستنویسها نک: درایتی، ج 3، ص572).
35ـ بحرالغرایب از لطف‌الله‌بن یوسف حلیمی (مرگ در 900 ق)، فرهنگ لغت، 283 برگ، تاریخ کتابت صفر 919 ق (پیه مونتسه، ص 347؛ بهارلو، ص 35، ذیل شماره 13).
از این کتاب چند دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره این دستنویسها نک: درایتی، ج 2، ص427) مؤلف خود بر این کتاب شرحی نوشته است که به نام شرح بحرالغرایب نامیده می‌شود. از این شرح نیز نسخه‌هایی در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره نسخه‌ها نک: درایتی، ج 6، ص491).
36ـ بحرالغرایب، 262 برگ، تاریخ کتابت ذی‌القعده 921 ق.
37ـ لغت نعمت‌الله، از نعمت‌الله‌بن احمد مبارک رومی، (مرگ در 969 ق)، فرهنگ لغت، 323 برگ، تاریخ کتابت ربیع‌الاول 961 ق (پیه مونتسه، ص 348؛ بهارلو، ص 36، ذیل شماره 41).
از این کتاب دستنویسهای چندی در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دستنویسها نک: درایتی، ج 8، ص 1059). یک نسخه از این دستنویسها نیز در نشانی زیر قابل دسترسی است:
http://dl.nlai.ir/UI/B762D.7D8ـ029Aـ4014ـA675ـ 54804CF51E5 /Catalogue.aspx
38ـ الصحاح‌العجمیه، از هندوشاه‌بن سنجر نخجوانی، (مرگ در 730 ق)، فرهنگ لغت، 25 برگ، تاریخ کتابت ناشناس (پیه مونتسه، ص 349).
از این کتاب یک دست‌نویس در ایران وجود دارد (برای آگاهی درباره دست‌نویس نک: درایتی، ج 7، ص 43).
39ـ قوانین فرس، از لعالی، فرهنگ لغت، 112 برگ، تاریخ کتابت ناشناس (پیه مونتسه، ص349ـ350؛ بهارلو این کتاب را ذکر نکرده است).
ردپایی از این دست‌نویس در کتابخانه‌های ایران یافت نشد.
40ـ قرآن با ترجمه فارسی، 268 برگ، تاریخ کتابت ناشناس (پیه مونتسه، ص 350؛ بهارلو این دست‌نویس را ذکر نکرده است).
41ـ حق‌الیقین در معرفت اصول دین، از محمدعلی‌بن محمد مازندرانی (زندگی در قرن 11 ق)، کلام اعتقادات، 84 برگ، تاریخ کتابت صفر 1071 ق (پیه مونتسه، ص 350ـ351؛ بهارلو، ص35، ذیل شماره 25).
از این کتاب یک دست‌نویس در ایران وجود دارد (نک: درایتی، ج 4، ص 684). همچنین در دست‌نویسی مربوط به زمان محمدباقر مجلسی که شامل مجموعه رسائل مختلفی است یک رونوشت دیگرنیز از این رساله وجود دارد. این دست‌نویس در نشانی زیر قابل دسترسی است:
http://dl.nlai.ir/UI/8301FC6Dـ9709ـ4138ـA259ـ3256/73909B8/catalogue.aspx
42ـ مجموعه حاوی سه رساله به شرح زیر:
1ـ طریق ختم انعام، از ناشناس، 20 برگ، از ناشناس.
2ـ قصه منظومه جمال و کمال، از عبدالکریم کهکیلویی،20 برگ.
3ـ رساله در عادیات، از عبدالکریم کهکیلویی، 17 برگ (پیه مونتسه، ص 352ـ353).
آگاهی بیشتری درباره این دست‌نویس در ایران به دست نیامد.
43ـ انتخاب عقاید و عملیات دین عیسویان، از ناشناس، کلام مسیحی، 60 برگ،تاریخ کتابت ناشناس.
از این رساله دست‌نویسی در ایران نمی‌شناسیم. اما در خارج از ایران دستنویسهای متعددی از این كتاب وجود دارد (دست‌کم 4 دست‌نویس) در کتابخانه‌های مختلف به وسیله پیه مونتسه (ص 353) معرفی شده است. به مدد دست‌نویس شماره 2831 کتابخانه لیدن هلند، می‌دانیم که این رساله مجموعه سؤال و جواب‌هایی است که مابین یک نفر مسیحی و یک پرسشگر ناشناس رد و بدل شده و طی آنها پرسش شونده مهم‌ترین نکات و مبادی دین مسیحی را شرح داده است و کل رساله در 15 فصل طراحی شده است از جمله فصل اول در باب نشان عیسویان؛ باب دوم در باب آنچه لازم است هر عیسوی که بداند، باب سوم در بیان میران و پادران و اجزای اسرار دین... فصل پانزدهم در باب چهار چیز دانستن.
44ـ انتخاب عقاید و عملیات دین عیسویان، 182 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
45ـ مجموعه‌ای شامل دو رساله به شرح زیر (پیه مونتسه، ص 354).
1ـ انتخاب عقاید و عملیات دین عیسویان، 52 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
2ـ انتخاب آینه حق‌نما، 57 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
46ـ مجموعه‌ای شامل سه رساله، همگی در موضوع کلام مسیحی، به شرح زیر: (پیه مونتسه، ص354)
1ـ انتخاب آینه حق‌نما، 35 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم (پیه مونتسه، ص 354).
2ـ داستان احوال حواریان حضرت عیسی و ذکر مناقب ایشان، 5 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
3ـ انتخاب عقاید وعملیات دین عیسویان، 46 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم.
47ـ کلیله و دمنه، از نصرالله منشی (زندگی در قرن 6 ق)، داستان، 192 برگ، تاریخ کتابت نامعلوم. این کتاب در سال 2001 م. به مجموعه دستنویسهای فارسی کتابخانه مارچانا افزوده شده است و شماره بازیابی آن در این کتابخانه or 300 (شماره ردیف 12883) می‌باشد.
منابع
علاوه بر مقالات؛ دانشنامه‌ها و کتابهای ذکر شده در متن مقاله:
حمیدرضا بهارلو، آشنایی با کتابخانه ملی مارچانا (ونیز)، کیهان فرّهنگی، شماره مسلسل 48، اسفند 1366ش.
محمدباقر حجتی، دیدار از کتابخانه‌های ایتالیا، آینه پژوهش، شماره مسلسل 40، مهر و آبان 1375ش.
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخههای خطی دانشگاه لوس‌آنجلس، نسخههای خطی، دفتر 11 و 12، تهران 1362ش.
مصطفی درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، تهران 1389ش.
استفان رومن، تکوین مجموعه‌های اسلامی در کتابخانه‌های اروپای غربی و امریکای شمالی، ترجمه زهرا اباذری، تهران 1382ش.
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران 1382ش.
A.M. Piemontese, Catalogo dei manoscritti Persiani conservati nelie biolioteche d’ Italia, Roma, 1989.
P. Orsatti, B. Pirone, A. Gallotta, ITALY, in: Word Survey of Islamic manuscripts, vol 2, ed. G. Roper, London, 1993.
ترجمه این اثر با عنوان زیر در زبان فارسی وجود دارد:
گنجینه دستنویسهای اسلامی در جهان، تألیف گروه مؤلفان، سر ویراستار جفری روپر، ترجمه و افزوده‌ها از احمدرضا رحیمی ریسه، جلد یکم، آذربایجان ـ ایتالیا، تهران 1388ش.