شرح دو مجلس از نسخه خاوران‌نامه بریتانیا

نویسنده: هلنا شین دشتگل

نسخه PDF نوشته:

| شرح دو مجلس از نسخه خاوران‌نامه بریتانیا |

 در میان نسخه‌های مصورِ اندک خاوران نامه، اثر مشهور ابن حسام در قرن 9 ھ.ق. نمونه‌ای بسال 1097 ھ.ق. کتابت و شناخته شده است.  این نسخه در مکتب کتاب آرایی گورکانیان هند و همزمان با شکوفایی هنر مکتب اصفهان در عهد صفویه، فراهم آمده . دو مجلس سرآغاز نسخه مزبور، شرح سروده ابن حسام در وصف معراج حضرت محمد(ص) به شیوه هندی و بخط نستعلیق خوانا،  در جهت اهمیت کتاب خاوران نامه محفوظ در بریتانیا، موضوع مقاله حاضر است.

مرحله جدید تکوین هنر نقاشی با گسترش هنرکتاب آرایی در هند و مصادف با عصر صفوی و فرمانروایی همایون پس از یک سال اقامت در ایران، باز شناخته شده است.

به نوشته مهدی غروی، مطالعه روابط هنری ایران و هند در عصر درخشش دو سلسله معروف مشرق زمین صفویه در ایران و بابریه در هند کلید بررسی روابط فرهنگی و سیاسی این دو سلسله بزرگ مشرقی است. هندیان تا قرن پانزدهم کاغذ را نمی شناختند کارهای هنری شان منحصر بود بهمان نقاشی های سقف و دیواره قصرها و معابد و نقاشی روی پارچه و چوب. بابر سرسلسله پادشاهان هند نیز به هنر علاقه فراوان داشت اما پایه گزار مکتب نقاشی نامدار سبک هندوایرانی یا مغولی همایون است و همایون از سفر به ایران و مشاهده دربار هنر دوست و فعال شاه طهماسب این انگیزه شدید را با خود به ارمغان آورد.¹

همایون علاوه بر بردن مقداری از کتاب های خطی و نقاشی های عصر اعتلا یعنی مکتب هرات، نقاشان پایه گذار نقاشی مکتب بابری هند را نیز به هند کشاند، وی همسرش ایرانی بود و پارسی زبان و نخستین امپراتور مغولی هند بود که تکلم به فارسی را معمول ساخت.² همایون پس از آنکه به یاری سپاهیان قزلباش موفق به اعاده قدرت شد، میر مصور، میرسیدعلی، و عبدالصمد را از ایران به هند برد و بسیاری از هنرمندان محلی را پرورش دادند. بدین ترتیب مکتب نقاشی گورکانی هند توسط شاگردان بهزاد شکل گرفت؛ ولی به زودی عناصری از هنر طبیعت گرایی اروپایی را نیز جذب کرد. در سالهای بعد هنرمندان ایرانی دیگری نیز به هند کوچیدند.³ از نخستین نسخه مصور حمزه نامه گورکانی  تا مصورسازی کتاب های بی شمار« شاهنامه فردوسی»، «خمسه نظامی» و« امیرخسرو دهلوی» در کارگاه های هند و اغلب درکارگاه های محلی، تا دوران شکوهمندی آثار هنری در سلطنت شاه جهان گورکانی، نمی توان چشم پوشید.

 ادامه دهنده سنت کتاب آرایی در هندِ عصرِ گورکانی با نمونه ممتاز سروده شاعرِ فارسی‌گوی سدة 9 هجری و به تقلید و  سبک ایرانی، شکل گرفت.  نسخه خطی و مصوری که اواخر سدة 11 هجری در هند و به زبان فارسی تدوین شد،  رونوشتی از خاوران نامه اثر مشهور ابن حسام است.

 بی شک، پرداختن به موضوعات مذهبی در نقاشی عهد صفویان، تاثیرات دینی و تعصبات بیش از حد فرقه گرایان شیعی مذهب، ضرورت توجه به سروده های شاعران شیعی را به دنبال داشت. و چنین سنت تصویری آیینی در وحدت موضوعی با نقاشی گورکانی هند با بهره مندی از درک کامل خط فارسی به اوج رسید و درنهایت تاثیر هنر و فرهنگ ایرانی و اندیشه اسلامی در هند به تقلید از ایرانیان، همچنان ادامه داشت. اوج هم آمیزی تصویرپردازی سنت آیینی در سرآغاز بسیاری از دیوان های عصر صفوی در  مدح و ستایش رسول خدا(ص) به صفحات نخستین دیوان  های هند نیز انتقال یافت.

مولانا محمدابن‌حسام‌الدین خوسفی قهستانی، مشهور به ابن حسام از شاعران قرن 9 ھ.ق. قصایدی در منقبت خاندان پیغمبر به ویژه در وصف معراج حضرت(ص) دارد.

او از عالمان شیعی مذهب بوده و در فنون ادب، علوم شرعیه، و اطلاع از اخبار، آثار و وسیرت های بزرگان دین ماهر بود و از همه این اطلاعات در اشعار خود استفاده کرد و از همین رو قصاید او در منقبت بزرگان دین پُر است از اشارات به آیات و اخبار و استفاده از مضامین مستند به قرآن کریم. ⁴

اثر معروف و مهم ابن حسام، خاورنامه یا خاوران نامه به بحر متقارب قدیمی ترین منظومه های حماسی دینی در ادب فارسی است. این منظومه طولانی در ذکر فتوحات و شرح احوال امیرالمومنین، امام اول شیعیان بالغ بر 22500 بیت سروده شده است و در 830 ھ.ق. به نظم در آمده است.⁵ در این منظومه علاوه بر ذکر غزوات و فتوحات و شرح احوال علی(ع)، ضمن مدح و ثنای حضرت محمد(ص) و نعت ائمه(ع) به داستان معراج ایشان توجه داشته است.

کهن ترین نمونه مشهور و ارزشمند سروده ابن حسام در زمینه کتاب آرایی و مصورسازی، خاوران نامه موجود در «کاخ گلستان» است.

بيش از اين، نسخة ياد شده، در موزة هنرهاي تزييني تهران به شمارة 7570 نگاهداري مي‌شد ولي هم‌اكنون نسخة مزبور در موزة كاخ گلستان تهران، محفوظ است. به نوشتة ذكاء، اين نسخه در ابتدا يعني پيش از متلاشي شدن داراي 155، مجلس نقاشي بوده ولي اكنون تعداد نقاشي‌هاي باقي‌ماندة آن فقط به 115 مجلس مي‌رسد.⁶

 شرح و گزارش این نسخه خطی و مصور، نخست بار به قلم زنده یاد یحیی ذکاء در مقاله مبسوطی معرفی شده است. «این اثر هنری شامل 645 ورق کاغذ ختای و احتمالا سال 854 ھ.ق. یعنی در حیات شاعر نوشته شده و تقریبا شش سال پس از مرگ او مصور گشته است».⁷ برگی از نسخه مذکور در ستایش واقعه معراج همگام با  متن شعر ابن حسام، به خط نستعلیق  در جدول کشی چهار ستون، نوشته و آراسته شده است. پیکر حضرت محمد(ص) در میان نُه فرشته و به راهنمایی فرشته جبرییل در متن آسمان مزین به ستارگان زرین، دیده می شود.  (تصویر1)

نمونه ارزنده دیگر و مورد نظرِ مقاله حاضر، نسخه خطی و مصور خاوران نامه بسال 1097 ھ.ق. موجود در موزة کتابخانه بریتانیا است.

یحیی ذکاء در نوشته خود به چند نمونه اندک نسخه‌های دیگر خاوران نامه اشاره می کند و در بیان مشخصات نسخه سال 1097 ھ.ق. می نویسد:

آنچه پیداست نسخه های خطی خاوران نامه، چندان زیاد نیست. یک نسخه مصور از آن که بتاریخ 1097 ھ.ق. کتابت شده و در موزه بریتانیا تحت شماره  Add. 19/766محفوظ است که بخط نستعلیق درشت نوشته شده و دارای 362 ورق مجدول و 156 قطعه مینیاتور بشیوه هندی است. کاتب نام خود را« مولچند ملتانی» نوشته و نام کمال‌الدین خان نیز در آن دیده می شود که گویا نام صاحب اصلی نسخه بوده است و از توافق تعداد مجالس نقاشی شده می توان احتمال داد که از روی نسخه «موزه هنرهای تزیینی» نوشته و مصور شده است. نسخه مصور دیگری نیز از خاوران نامه در کتابخانه کلکته در هند نگاهداری می‌شود.⁸

نقاشی های این نسخه اثر قلم هنرمندان کارگاه های پنجاب در پایان قرن 11 ھ.ق. است. بنابراین در ساختاری متناسب با ویژگی های مکتب هنری هند و هم عصر با مکتب نگارگری اصفهان عصر صفوی، آراسته شده است.⁹

اطلاعات اندک درباره دیگر تصاویر نسخه، اجازه نمی دهد تا بیشتر از ویژگی های صوری بیش از 150 قطعه سخن گفت. دو مجلس مورد بحث نوشتار حاضر، درباره واقعة معراج حضرت محمد(ص) شناخته شده و برطبق ویژگی های تصویری سنت آیینی معراجیه ها در صفحات نخست دیوان ها، آراسته شده است. ورق های 7 و 8 سرآغاز کتاب .

ورق 7

در نقاشی مجلس نخست در ورق 7، پیکر حضرت محمد(ص) سوار بر براق میان پنج فرشته برفراز ابر طلایی نشان به تصویر درآمده است. این شیوه غیرمعمول نمایش ابر در دیگر آرایه‌های آسمان معراجیه‌هایی دیده شده که به شکل اژدهایی پیچان الهام گرفته از سبک نقاشی چینی است و پیکرهای صحنه را دربرمی‌گیرد. فرشتگان تسبیح گوی، پیامبر را در متن طلایی آسمان به سوی مسجدی که بر اساس متن شعر احتمال می‌رود مسجدالاقصی باشد، هدایت می‌کنند. فرشتة تاج بر سر چون نمودی از جبرییل فرشته راهنمای حضرت در سیر آسمان ها با طراحی تاج طلایی همچون تاج مرکب رسول خدا در صحنه به چشم می‌خورد. و فرشته پرچم به دست چون نمودی از فرشته میکاییل در پیشاپیش مجلس حضور دارد. (تصویر2 )

در این صحنه نگاه حضرت محمد(ص) رو به سوی پیکر پیامبران پیشین که به استقبال ایشان آمده‌اند و در حال خوشامدگویی، سجده و شادباش به جانب حضرت هستند، نمایان شده است. حالات دست ها و سر و بدنِ پیامبران و انبیاء پیشین، درون عمارت مسجد با احترام به پیشگاه پیامبر اکرم(ص) مشاهده می شود.

در روایات معراج اشاره شده که پیامبر (ص) فرمودند:

در حالی که جبرییل همراه و پهلویم بود، در آن جا به ابراهیم خلیل و موسی و عیسی(ع) در میانه عده‌ای از خیل انبیاء که خدا می داند چقدر بودند، برخورد نمودم که همگی به خاطر من اجماع کرده و مهیای نماز بودند. ¹⁰

پیش از این، در مجالس کهن معراج نامة مصور، تصویری پیامبر در میان دیگر پیامبران پیشین به تصویر درآمده است.

معراج نامه عهد ایلخانان مغول منسوب به احمد موسی در مجلس ورق a62 حضرت محمد (ص) را نشسته در جمع پیامبران پیشین در میان فضایی که بیانگر مسجدالاقصی است در حال آزمون با سه پیاله از شراب، شیر و آب، نشان می دهد.¹¹

نسخه عصر تیموریان در مکتب هرات حدود سال 840 ھ.ق. مشهور به معراج نامه میرحیدر¹²، تصویر دیگری از موضوع مشابه مجلس ورق 7 خاوران نامه بریتانیا دیده می شود. در ورق 5 پشت، حضرت محمد(ص) پس از رسیدن به بیت المقدس به همراه دو فرشته میکاییل و جبرییل، وارد بیت المقدس می شود. در داخل مسجد با پیکر پنج پیامبر پیشین از جمله ابراهیم، موسی، عیسی و سایر انبیاء ملاقات می کند و در مجلس ورق 7 همین نسخه از هرات، پیکر شش تن از پیامبران که به اقتدای رسول اکرم به نماز نشسته اند در حال بالا گرفتن دست های خود به دعاخوانی و شکرگویی، مصور شده اند. (تصویر3)

نقاشِ نسخه خاوران نامه محفوظ در بریتانیا در این صحنه و در پیروی از متن شعر مجلس مربوطه، پیکر شش پیامبر که سه تن از آنان عیسی، موسی و ابراهیم(ع) شناخته شده اند با هاله آتشین بر گرد سر طرح اندازی می‌کند و به نظر می‌رسد از الوهیت بیشتر برخوردارند. پیکر این پیامبران داخل مسجد در حال گفتگو و ثناگوی و خوشامدگویی بر رسول خدا دیده می‌شود. چنان که در متن شعر این مجلس نوشته شده است:

ورق 8

   نقاش درمجلسِ ورق 8 نسخه خاوران نامه بریتانیا در ادامة متن تصویری ورق 7، پیکر پنج فرشته بال دار، حضرت محمد(ص) و براق را به شیوه ورق پیشین جدای از عمارت مسجد و پیکرهای درون آن بار دیگر به تصویر کشیده است.  ضمن این ‌که با اندکی تغییر در جزییاتِ نمایشِ حرکت سر به ترسیم این واقعه پرداخته است. ( تصویر4)

 بدین ترتیب و براساس متن شعرِ مجلس ورق 8، صحنه ای از موضوع معراج را دربردارد که حضرت محمد(ص) پس از گزاردن نماز جماعت به امامت ایشان و در ادامه سیرِ آسمانی با همراهی جبرییل و چهار فرشته دیگر، آسمان ها را در‌می نوردد. چهره ایشان در دو مجلس ورق 7 و 8 خاوران نامه بریتانیا با آرایش و پوششی به شیوه هندی و با تور سفید بلند، پوشانیده شده و نمونه این طرح پوشش را می‌توان در دیگر صحنه های نگاره‌های هندی چون برگی از دیوان میرقمرالدین¹³ با موضوع به معراج رفتن رسول خدا مشاهده کرد. این در حالی است که همزمانی و همگامی موضوع با مجالس مکتب اصفهان، رسول خدا را درمیان پوشش یک پارچه با نقاب (برقع) و تعصبات سخت دینیِ دوران صفویه نمایان می‌کند. آسمان طلایی با قوس رنگین کمان نمود یافته و پیکر حضرت (ص) بر فراز آن در جهت تاکید بر مقام ایشان، نقش آفرینی می کند. این نمونه متمایز آسمان معراجیه ها در طرح اندازی بی همتا به رقم «طالب لالا» در نسخه خمسه نظامی شماره 6613 کتابخانه بریتانیا،  مجلس ورق3 از مخزن الاسرار¹⁴ با نمودی از تجلیات کیهانی و در مکتب اصفهان، به چشم می‌خورد.

در چند بیت از متن نوشتاری مجلس ورق 8  به خط نستعلیق، چنین آمده است:

معرفی دو مجلسِ نسخه خاوران نامه بریتانیا در این سطور اندک برای شناسایی و مطالعه دیگر مشخصات این کتاب ارزنده، حایز اهمیت است.