کاروانسراهای خرّم‌آباد
نویسنده: سیّد فرید قاسمی
کاروانسراها به دو ردة برون شهری/ رباط و درون شهری تقسیم شدهاند که نوع برون شهری/ بیابانی، «ساختمانی با محوطهای وسیع» تعریف شده که «شب هنگام در آن اقامت میکردند» و درون شهری نیز «دارای حجرهها و انبارها» بوده که «بازرگانان در آن‌ها به داد و ستد میپرداختند».
«کاروانسرا»ها یا به زبان لُری «کارمسرا»های درون شهری خرمآباد هر دو کارکرد را داشتهاند. پیشینۀ ساخت سرای کاروانها در دیار ما از روزگار هخامنشی به سبب آن که میانۀ راه شاهی/ راه وصل دو پایتخت شوش و همدان امروزی قرار داشت، شروع شد. نوشتههای مورخان سلف و پژوهشگران متقدم حکایت از وجود کاروانسراهایی در پایان هرچهارفرسنگ دربردارندۀ «میهمانخانههای باشکوه»، مرکز رد و بدل «مرسولات» چاپارها و مبادلۀ خبر به وسيلة پیکها و به طور کلی ماندنگاههای خوب و ایستگاههای نامهبر/ برید دارد:1
نزدیکترین کاروانسراهای برون شهری پیشینیان به خرمآباد، یکی در شمال شهر، روستای رباط، که به مرور به وسيلة شهر بلعیده میشود، بوده، که اکنون فقط نام آن باقی است2 و دیگری در 20کیلومتری جنوب شهر در روستای گوشه شهنشاه، یا به سخن بومی که درستتر به نظر میرسد شینشاه/ سکونتگاه شاه قرار دارد. کاروانسرای گوشه برساخته و یا بازسازی دورۀ صفویه، بدون احتساب صحن 12×25، 1265 مترمربع مساحت دارد.
از کاروانسراهای یاد شده 15 رواق و اتاق نشیمن باقی مانده که هر اتاق به وسيلة دیوار به دو قسمت تقسیم میشود. این کاروانسراها، استراحتگاه مسافران، جایگاه حیوانهای بارکش، برج دیدهبانی، اتاق مدیر و نگاهبان و به طور کلی هر آنچه که برای رفاه حال مسافران در آن روزگار ضرورت داشته، داراست. آب کاروانسراها را نیز از نزدیکترین چشمه تأمین میکردند. پسین سالهای دهۀ 1380 خورشیدی که سازمان میراث فرهنگی درصدد بازسازی کاروانسرا برآمد، گزارش داد: «سبکسازی پشت بام شامل برداشتن لایه‌های کاهگل و خاک کوبیده شده تا رسیدن به طاق، اجرای دیوار 20 سانتی متری در زیر صندوقه، صندوقهسازی و غوره گل و پوکه معدنی در قسمت جنوب بنا، دوغاب عسلی برروی سطح جبهه جنوب پشت بام اجرا میشود».3 شماری دیگر از کاروانسراهای بیابانی که معماری مشابه دارند تا خاک امروز استان خوزستان دستکم به 7 باب (گوشه، چمشک، قلعه نصیر، آوسر، میش ون، رزه، چارتا) میرسد.
از بقایای کاروانسراهای درون شهری روزگاران هخامنشی تا قاجار در شهر ما اثری نیست. آخرین کاروانسراهای ویران شدۀ صفوی ـ که به کاروانسراهای شاه عباسی شهرهاند‌ـ در میانۀ رود و کوه یا به سخن دیگر شرق پل صفوی قرار داشت و در عهد قاجار به وسيلة میرزا محسن مظفرالملک بازسازی شد و به کاروانسرای محسنیه تغییر نام داد. کاروانسرای محسنیه گرداگردش 45 اتاق برای سکونت مسافران به انضمام طویله و انبار، آبریزگاه عمومی، آشپزخانه، بارانداز و ... داشت. مظفرالملک، افزون بر کاروانسراها، ساخت و سازهای دیگری در میانۀ شرق شهر به انجام رساند و آن حدود 4 دهۀ پایانی قاجار، محسنآباد نام گرفت.4 بقایای کاروانسرا و دیگر برساختههای مظفرالملک در دورۀ پهلوی اوّل به نام نوسازی از بین رفت.
کاروانسراها، میهمانخانه و سرپناه غریبههایی بود که بار و بنه داشتند و برای کار خاصی وارد شهر شده بودند. کاروانیان به محض ورود به کاروانسرا، بارشان را در انبار، چارپایان باربر را در طویله و خود در یکی از اتاقهای کاروانسرا اقامت میگزیدند. ادارۀ امور کاروانسراها را کاروانسرادار به فردی واگذار کرده بود که به او «دالاندار» میگفتند. دالاندار محلهای اسکان را تعیین میکرد و میزان هزینهها را به مسافران یادآور میشد. دریافتها و پرداختها به وسيلة وی صورت میپذیرفت. در کاروانسراها به طور معمول یکی دو بی‌بضاعت و بیخانمان وجود داشت که به اصطلاح «وردس/ وردست» دالاندار نامیده می‌شدند و کارهای جزئی را برای مسافران به انجام میرساندند تا شکم خود را سیر کنند و در کُنجی از کاروانسرا سر بر بالین نهند. کاروانسرا حُکم بارانداز و مکان بارگیری شهر را هم داشت و محل ورود و خروج کالا بود. وسعت کار در دورههایی سبب میشد که سرایدار، دربان، قپاندار، انباردار کاه و آذوقه، گاریبان و... هم به شمار شاغلان کاروانسرا افزوده می‌شدند. تنها کاروانسرای به جا ماندۀ درون شهری دورۀ قاجار، کاروانسرای میرزا سیّدرضا حسینی تفرشی (درگذشته 1315ق) است که در عهدناصری ساخته شد. کاروانسرای یاد شده و سایر سراهای کاروانیان در خرمآباد و حومه نظر شماری از سیاحان لرستانگرد و خاطره‌نویسان را به خود جلب کرده که به شماری در پی اشاره میشود:
1. محمدعلی سیاح محلاتی مشهور به حاج سیاح، 1297ق: «میرزاسیّدرضا کاروانسرای تازهای ساخته، خالی از اهمیت نیست».5
2. میرزاموسی ناظم الاطباء، 1297ق: «کاروانسرای سابق یک باب میشود که مشتمل بر دوازده حجره بوده و در آنجا معدودی ازتجار دزفولی و شوشتری منزل دارند. امسال کاروانسرای دیگری میرزاسیّدرضای سررشتهدار لُرستان بنا کرده که چهل حجره است و هنوز ناتمام و در شرف اتمام است».6
3. روزنامۀ فرهنگ، چاپ اصفهان، 1304ق: «ظلالسلطان [...] محض تشویق اهالی یک باب کاروانسرای قافلهانداز خیلی معتبر بنا کرده و به اتمام رسانیده است».7
4. ناشناس، 1300ق: خرمآباد «یک باب کاروانسرای مخروبه داشته است که اکنون کاروانسرای جدید در همان محل قدیم ساختهاند».8
5. ایزا بلا بیشوپ، 1308ق: «یک کاروانسرای قشنگ که سر در آن کاشی کاری شده نیز در سمت چپ دیده میشود».9
6. میرزاسیّدتقی تفرشی میرآقایی، واپسین سالهای حاکمیت ناصرالدین رسالهای نوشت که تاکنون چاپ نشده، در رساله یاد شده به کاروانسراهای خرمآباد چنین اشاره دارد:
«... دو باب کاروانسرا در این شهر هست که یکی قدیمی و محقر و حاجی صفرعلی نام خرمآبادی در اوایل بازار ساخته است و یکی دیگر کاروانسرای جدیدالبنایی است که در اواسط شهر، میرزاسیّدرضای تفرشی قریب پانزده سال است ساخته و دایر نموده که مشتمل است بر دو راسته بازار سرپوشیده و صحن حیات [=حیاط] و یک باب صباغ خانه و یک باب طویله و بهاربنددار هشت و دالان و صحن و راسته بازار قریب هشتاد حُجره دارد. خیلی اسباب آبادی شده تُجار چند از اصفهان و همدان و کرمانشاهان و بروجرد و عربستان [=خوزستان] آمده و غالبی از کسبه خود خرمآباد در آنجا نشسته به کسب اشتغال دارند.
[خرمآباد] یک بازار سرپوشیده دیگر دارد که دیوانی و خالصه بیست و چهار باب حُجره دارد و به قیصریه دیوانی مشهور است قریب یکصدباب دکاکین هم در بازار و محلات دایر است.
یک باب کاروانسرا هم در ده سال قبل که مظفرالملک از جانب حضرت والاظل السلطان دامت شوکته در لُرستان حکومت داشته در خارج شهر ساخته که چهل حُجره دارد. پشت حجرات را هم طویله قرار داده بالاخانه سر دالان آن ساخته که همه وقت نوکرهای دیوانی در آنجا منزل میکنند از زمانی که این کاروانسرا ساخته شده خیلی اسباب راحت و رفاهیت برای اهالی شهر فراهم است. فاصله کاروانسرا تا شهر رودخانه و پل بزرگی است که علیمردانخان والی ساخته و قریب دویست قدم است...».10
7. ر. دوراند، 1317ق: «از کنار بقعه و کاروانسرای زیبای شهنشاه گذشتیم...».11
8. میرزا رحیم‌چاغروند/ معینالسلطنه، 1334ق: «در زمان حکومت ظلالسلطان، مظفرالملک نیابت حکومت لُرستان را داشت عمارات قطعه را خراب نموده آجر و مصالحی که داشت به قلعه زمینی که مشهور به علیآباد بود بُرده و در آنجا کاروانسرایی ساخت [... در روستای گوشه نیز] کاروانسرایی به جهت منزل قوافل مرحوم ناظم خلوت در آنجا ساخته، چون بنای او از سنگ و گچ است، خراب نشده و آباد و دایر است».12
9. جان سیسیل ادموندز، 1336ق: «... دژ در حال خراب شدن است و میگویند مظفرالملک برای تهیۀ آجر ساختمان کاروانسرای محسنآباد (که مأخوذ از نام اوست) که در آن طرف رودخانه روبهروی پل قرار دارد، به آن آسیب وارد ساخته است. این کاروانسرا نیز به نوبۀ خود به دست خوانین والیزاده و چاغروند که برای ساختمان خانههای شخصی خود از آجر آن استفاده نمودهاند، رو به ویرانی است...».13
همشهریان خاطرهنویس نیز اشارههایی به کاروانسرای میرزاسیّدرضا داشتهاند که دو نمونه نقل میشود:
1. ماشاءالله محمدی: «... کاروانسرای میرزاسیّدرضا 72 حجره دارد. دکانها دارای درب چوبی دوتکه بود که یک تکه به بالا به وسيلة چوب یا زنجیر میایستاد و تکه دیگر در کف پهن میشد و هنگام تعطیل دو تکه به‌هم وصل و قفل میگردند. قفلها ساخت خرمآباد و داخل آن‌ها پیچ باریکی بود که به وسيلة کلید جلو میرفت و قفل میشد و به عقب کشیده میشد و باز میگردید...».14
2. محمّدباقرعباسی: در کاروانسرای میرزاسیّدرضا «کلیه دالانها و حجرهها مثل همه بازارها و سراها با طاق ضربی پوشیده شده است. بین دالان شمال جنوبی و شرقی و غربی درب چوبی محکمی نصب شده بود که دالان شمالجنوبی در اختیار تجار پشت بازاری و دالان شرقی غربی در اختیار تجار درب دلاکانی بود. در سالهای اخیر دالان غربی دایر بود و از کسبه هر دو محله در آن به کسب و تجارت اشتغال داشتند. در دوره مورد بررسی این نوشته از حجرههای محوطه یکی سراجی بود که زین و برگ و یراق مربوطه را تولید مینمود و بقیه حجرهها به عنوان انبار مورد استفاده کسبه مجاور بود».15
کاروانسرای میرزاسیّدرضا، با مساحت حدود 300مترمربع و زیربنای 2130 مترمربع، دارای دو راسته بازار سرپوشیده است که با جهت شمالی جنوبی و شرقی غربی به یکدیگر وصل میشوند و رو به جنوب به حیاط میرسند. راسته شمالجنوبی 16دهنه و راسته شرقی غربی 24دهنه حجره/ دکان دار است. صحن بارانداز نیز که پیشتر محل استراحت و استقرار بوده 24 دهنه حجره دارد. دو درب شمالی و شرقی ورودی بازار و درب جنوبغربی که پیشتر مسدود شد راه دیگری برای آمد و شد مسافران و بعضی کارهای ضروری دیگر بود.
این کاروانسرا با طاقهای ضربی و معماری سنتی روزگار قاجار، در مجموع 72 حجره داشت که اکنون 64 حجره قابلیت استفاده دارند. عهد قاجار، در حجرههای یاد شده، سراج، بزاز، زرگر، آهنگر، زیندوز، نعلبند، پیلهور، پیشهور، نباتساز، خیاط، فروشندگان غله و حبوبات روزانه به خرید و فروش میپرداختند. بخش حیاط صحن کاروانسرا، تاریخ پر فراز و فرودی را از سر گذرانده، روزگاری صباغخانه و توقفگاه وسایل حمل و نقل، میهمانخانة، کاروانیان و کانون ارتباطات16 و محل عزاداریهای ماه محرم بود. در 1302 به سربازخانه قشون تبدیل شد. پس از آمادهسازی ساختمانهای سربازخانه و انتقال سربازها، شماری از اداره‌های دورۀ پهلوی اوّل در حجرههای کاروانسرا دفتر گشودند. ادارۀ خرید تریاک، شرکت‌های قند و شکر، کبریت، قماش، گوشت، برنج، غله، پستخانه، مالیه و چند اداره و شرکت دیگر از آن جملهاند.17
آغازین سالهای دورۀ پهلوی دوم، کاروانسرای میرزاسیّدرضا از رونق افتاد و تا سال 1353 ضلع شرقی 6 حجرۀ خیاطی و ضلع شمالی نباتریزی و سایر حجرهها به انبار کالا اختصاص داشت.
در1353 زنده یاد علی‌محمّد ساکی شهردار وقت خرمآباد تصمیم به باز زندهسازی کاروانسرا گرفت و ظرف سه سال با اعتبار بیست میلیون ریال به مرمت آن پرداخت. ساکی، خرداد 1356 در گفتوگو با روزنامۀ آیندگان گفت: «شهرداری باتوجه به علاقهای که به حفظ معماری سنتی داشته بازار قدیمی شهر را که کسبه آن به مغازههای دیگر خیابانها رفتهاند و از مغازهها تنها به عنوان انبار استفاده میکردند خریداری کرده است و با هزینۀ سنگین تمامی بازار را بازسازی و مرمت نموده که عدهای از کسبه و تجار و همچنین فروشندگان صنایع دستی در حجرههای هفتادگانه آن تمرکز خواهند یافت و بازار رونق پیشین را به دست خواهد آورد».18
روزهایی که بازسازی کاروانسرای میرزاسیّدرضا روبه اتمام بود متوجه شدند که ضلع شرقی درب ندارد. به جست و جوی کوچه به کوچه پرداختند تا درب مشابه درب شمالی بیابند. گشت و گذار شهر و دیار نتیجه داد و درب مشابه را در یکی از پسکوچهها یافتند. صاحب خانه نخست زیر بار نمیرفت اما پس از آن که متوجه شد شهرداری خرمآباد هزینۀ بازسازی ورودی خانه و ساخت درب نو برای خانۀ وی متقبل میشود راضی و خوشنود به تعویض رضایت داد و ضلع شرقی کاروانسرای میرزاسیّدرضا صاحب درب مشابه ضلع شمالی شد.
پس از بازسازی و آمادهسازی، شهرداری، دو راستۀ سرپوشیده را به 40 زرگر واگذار کرد و بازار طلافروشان نام گرفت و 24 حجرۀ صحن را در اختیار قالی و گلیم فروشان و عتیقه فروشان قرار دادند اما به مرور زرگری پیشروی کردند و سهم بیشتری از بازار یافتند. درهای چوبی یکی پس از دیگری فلزی شدند و حجرهداران با سلیقه خود بر مرمت پرداختند و این بنای تاریخی آسیب جدی دید.
بازگشایی کاروانسرای میرزاسیّدرضا که از 1356 بیشتر بازار میرزاسیّدرضا خوانده میشود با سفر فرح دیبا همسرمحمّدرضا شاه پهلوی، مقارن شد. توصیف وی از این بنا چنین است:
«... به بازارچه آقامیرزاسیّدرضا در خیابان شیروخورشید رفتیم. بازارچه مدتی مخروبه و غیرقابل استفاده بود ولی حالا در آن هفتاد باب مغازه ایجاد شده که کالاهای سنتی لُرستان را عرضه میکردند. از مقابل چند دکان گلیم و جاجیم و گیوهفروشی و عتیقهفروشی عبور کردیم. صاحب مغازه عتیقهفروشی یک جام آینه و چهارسکه متعلق به دورۀ ساسانیان به من هدیه کرد».19
افزودن بر کاروانسراهای یاد شده،20 خرمآباد کاروانسراهای دیگری از جمله کاروانسرای صفیخان، صفرعلی، رضاقاضی، کهنه/ مسعودی، توتونچی، عتیقی، کریم خسروی، یزدانفر و ... داشت که به مرور به دفتر و انبار بدل شدند.
کاروانسراهای تاریخی چندمنظوره بودند و با گذر روزگار کارکردهایشان تقسیم شد. داد و ستد به بازارک/ پاساژ/ مرکز خرید، اسکان به میهمانخانه/ هتل، ذخیرۀ کالا به انبارها و سردخانه‌ها، چهارپایان به دامداری و مکانهای خاص، و همچنین تغییر وسيلة نقلیه سبب ایجاد توقفگاههای خودرو شد. با دگرگونی ابزار، وسایل و سبک زندگی کاروانسراها هم تاریخ پیوستند.
پی‌نوشت‌ها
[1]. تاریخ خرمآباد، سیّدفرید قاسمی، خرمآباد: افلاک، 1375، ص 14.
2. شرق‌خرمآباد، بیرانشهر/ چغلوندی، دهستان بیرانوند شمالی، روستای کاروانسرا وجود دارد. پل کاروانسرا در روستای یاد شده 13 بهمن 1388 به شمارۀ 28616 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
3. گزارش سازمان میراث فرهنگی.
4. خرمآبادشناسی2. سیّدفریدقاسمی، خرمآباد: افلاک، 1378، ج2، ص 12ـ13.
5. خاطرات حاج سیاح محلاتی یا دوره خوف و وحشت. محمدعلی سیاح، به کوشش حمیدسیاح، به تصحیح سیفالله گلکار، تهران: امیرکبیر، 1359، ص 234.
6. گزارش میرزاموسی ناظمالاطباء از خرمآباد عهدناصری، با تصحیح و حواشی سیّدفریدقاسمی، منتشر میشود.
7. فرهنگ، ش 402، 14 صفر 1304ق، ص 2.
8. جغرافیای لُرستان پیشکوه و پشتکوه. از نویسندۀ ناشناس 1300هجری، به کوشش سکندرامان اللهی بهاروند، خرمآباد: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لُرستان، 1370، ص 34.
9. از بیستون تا زردکوه بختیاری. ایزابلابیشوپ، ترجمۀ مهراب امیری، تهران: سهند؛ آنزان، 1375، ص 227.
10. گزارش میرزا سیّدتقی تفرشی میرآقایی، به کوشش و با حواشی سیّدیدالله ستوده به وسيلة انتشارات شاپور خواست منتشر میشود.
11. سفرنامۀ دوراند. ای. ر. دوراند، ترجمۀ علی محمّد ساکی، خرمآباد: کتابفروشی محمدی، 1346، ص 166.
12. جغرافیای لُرستان. میرزا رحیم چاغروند خرمآبادی (معینالسلطنه) به اهتمام ایرج افشار؛ احمدشعبانی، شقایق، ش 3 و 4، پاییز و زمستان 1376، ص 177 و 179.
13. یادداشتهایی دربارۀ لُرستان. جام سیسیل ادموندز، دو سفرنامه دربارۀ لُرستان همراه با رساله لُرستان و لُرها، ترجمۀ لیلی بختیار؛ سکندر امان اللهی بهاروند، تهران: بابک، 1362، ص 118.
14. خاطرات من از خرمآباد قدیم. ماشاءالله محمدی، به کوشش و با مقدمۀ سیّدفریدقاسمی، خرمآباد: افلاک، 1378، ص 22.
15. سیری در تحولات اجتماعی زادگاهم. محمّدباقرعباسی، اصفهان: نویسنده، 1387، ص 18.
16. پیشینۀ ارتباطات و تاریخ مطبوعات خرمآباد. سیّدفریدقاسمی، خرمآباد: سیفا، 1387، ص 26.
17. اسناد خرمآباد. تدوین سیّدفریدقاسمی، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس، 1390، ص 57.
18. آیندگان ویژه لُرستان، خرداد 1356، ص 4.
19. سفرنامه شهربانو. منصوره پیرنیا، مریلند: مهرایران، 1371، ص 377.
20. از کاروانسراهای شهرستان خُرمآباد، دو کاروانسرا در 16 شهریور 1376 در دفتر آثار ملی به ثبت رسید: الف. کاروانسرای گوشه/ دولتی شهنشاه/ شینشاه به شمارۀ 1921، ب. کاروانسرای میرزا سیّدرضا به شمارۀ 1923.