بیدلی گر رفت اقبالی رسید

نویسنده: دکتر اکبر ایرانی

نسخه PDF نوشته:

| بیدلی گر رفت اقبالی رسید |

 ستایش و سپاس خدای بزرگ راست و درود بی پایان بر رسول خدا و خاندان پاك او (علیهم صلوات الله) سزاست.

 مركز پژوهشی میراث مکتوب از آغاز، عطف توجه به احیای میراث حوزه‌های زبان فارسی  ایران را از نظر دورنداشت و این اهتمام با تصویب طرح احیای میراث فارسی ایران و شبه قاره هند و پاكستان، شكل جدّیتری به خود گرفت.

از همین روست كه برگزاری جشن یادبود علامه اقبال لاهوری، معمار اندیشه اسلامی را سرلوحه کارهای خود قراردادیم.

 اقبال لاهوری در سال 1294ق در ایالت پنچاب زاده شد. تحصیلات عالیه را در آلمان و انگلیس به پایان برد. او بی آنكه گفت و شنود فارسی بداند و نوشتن آن بتواند و با ایرانیان عهد خویش آمد و شدی كند، زبان به سرودن شعر فارسی گشود و آنچه از اسرار خودی و رموز بی خودی بود، بر زبانِ قلم خویش جاری نمود، هر چند آرزوی دیدارش از ایران هیچگاه بسر نیامد، زودا كه اندیشه‌های ترانگیز و طربناكش، شور و شرری در میان جوانان كشورش و دیگر ملل مسلمان افكند.

از یك سو، سبك و سیاق شعرش، میان اهلِ ذوق و ادب، اقبال خاص یافت و به قول ملك‌الشعرای بهار:

و از دیگر سوی، اندیشه‌های اصلاحی و نوگرایانه و ضد استعماریش، خاص و عام را شیفته اقبال كرد. قالب شعری مولوی و سعدی و لسان‌الغیبِ حافظ شیرازی را برگزید، اما در این باده، از نغمه اتحاد مسلمین، تحت لوای قرآن مبین لبریز گردانید.

نغمه كجا و من كجا؟ ساز سخن بهانه‌ است         سوی قطار می‌كشم، ناقه بی زِمام را

او به جوانان آموخت كه ابزار شعر و سخن، برای رسایی و گیرایی اندیشه هاست نه تفنّن و تغزّل محض:

حال چرا، او كه زبان مادریش اردو و زبان علمی‌اش انگلیسی و آلمانی بود، زبان شیرین فارسی را برای تبیین اندیشه های سیاسی و اجتماعی خود برگزید؟ این نیست جز تأثیر شگرفی كه او از اندیشه های حكیمانه مولوی و سنایی پذیرفت و به اسلوب و شیوه سعدی و حافظ شیراز شعر گفت. با این حال ارادتش را به زبان مادریش مخفی نكرد:

او هر چند مولوی را مرشد خود می خواند، ولی وقتی به حافظ می‌اندیشد، می گوید: چنان است كه روح او را در كالبد خود می بینم.

و البته یكی از دلایل توجه ما نیز به او، به خاطر توجه او به میراث گذشتگان ماست. او تاریخ ادب و عرفان و حكمت و دانش و هنر اسلامی / ایرانی را به داستان و قصه و افسانه خیالی و اساطیری نمی‌داند، كه خودشناسی و پند و عبرتگیری و درس زندگی و تلاش و كوشش و خیزش، برای راهنمایی نسل خود می‌انگارد. تصور او از توجه به میراث گذشتگان، كهنه پرستی و زوال گرایی نیست كه پیوند دیروز به امروز است و ساختن امروز از تجارِب دیروز.

بی شك برای او این افتخار بزرگی است كه نخستین سروده‌اش را در منقبت و مدح مولی‌الموحدین امیرالمؤمنین علی (ع) سرود، بر او هزاران درود كه شمع جانش را از وجود سالار شهیدان پر فروغ نمود.

زنده یاد محمد اقبال لاهوری، اصول و مبانی تعلیمات فلسفی و افكار اجتماعی خود را بیشتر در دو كتاب اسرار خودی و رموز بیخودی به سلك تحریر كشیده، در یكی می گوید: نخست خود را بشناس و هویتِ خود را باز یاب؛ و در دومی می گوید: چون خویشتن خویش یافتی، باید كه در ملت خود ذوب شوی و ملتِ یك مسلمان، جامعه اسلامی اوست، نه فقط كشور او. وطن پرستی، اساس ملیت نیست كه نظام ملت به دین و قرآن سامان گیرد و آلام مسلمین در یكتاپرستی و اتحاد و یگانگی درمان پذیرد.

او دریافته بود كه زیبایی اشعارش و گیرایی سروده‌هایش و پویایی اندیشه‌هایش، در میان همه مسلمین شرر افكنده، هر چند عرب هنوز از شور اشعارِ شیرینش بی بهره مانده بود.

او فهمیده بود كه نغمه‌هایش فرداهای بسیار دور فهمیده خواهد شد و برقهای خوابیده در جانش، روشنایی بخش جانِ نسلهای آینده خواهد گشت.

اقبالِ اقبال در این بوده است كه زبان و ادب فارسی را با آن همه پیشینه و نفوذ تاریخی كه داشت به دستِ استعمارگران بیگانه شبه قاره، به كلّی از میان می‌رفت، جان تازه‌ای بخشید. او با شعر استوار و شیوای فارسی خویش، كه زبان مادری‌اش هم نبود، صدها نكته تازه، دلكش و شیرین و مضمونهای نغز و دلنشین را در 9 هزار بیت و در قالبهای رنگارنگ ریخت و با آفریدن پاره‌ای از تركیبها و واژگان زیبا و ابتكاری، ژرفترین اندیشه ها و تصوّرات فلسفی را پدید آورد. با این وجود این، همه كار و شاهكار اقبال نبود و او هماره خود را آغازی را می دید:

اقبال چه در قالب انواع شعر ـ و بیشتر مثنوی ـ كه بهانه‌ای برای رساندن و نمایش پیام، اندیشه و آرمانش به انبوه میلیونی مسلمانان و مردم جهان بود و چه در چارچوب سخنرانیهای گرم و پر شور و عمیق و دقیق خویش و یا در ساختار نثر زیبا و فخیم خود، به زبان مادری (اردو) و انگلیسی، روزنه‌ای باز و گسترده بر اندیشه و تجربه دینی گشود. او توانست به آرمانها و اندیشه های تنی چند از پیشاهنگان نواندیشی و جنبش اسلامی مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی و دیگران، جامه تفكّر علمی، پخته و سامان یافته پوشانید. اكنون جهان اسلام و اندیشه مندان و پویندگان اندیشه نوین دینی وامدار كوششها و جوششهای علمی و شهامت متعهدانه این بَرَهمَن زاده مسلمان‌اند كه تا واپسین دم زندگی، دلش در هوای شهروندان مسلمانِ خویش و همگی مسلمانان در سراسر جهان می تپید.

و سرانجام، او چنین روزی را می‌دید كه نسل جوان ایرانی امروز، اشعار حكیمانه و اندیشه‌های نوگرایانه‌اش را درخواهند یافت و نام و یاد و افكارش را زنده خواهند كرد، چنان كه می گفت: