مکه و تمیم، جلوه‌هایی از ارتباطاتشان

نویسنده: مناخیم قسطر، ترجمۀ محمد کاظم رحمتی

نسخه PDF نوشته:

| مکه و تمیم، جلوه‌هایی از ارتباطاتشان |

تاریخ تمیم در جاهلیت از اهمیت خاصی برخوردار است. اطلاعات (موجود) دربارة تمیم در منابع عربی اشاره‌ای روشن بر روابط گستردة رهبران تمیم با پادشاهان حیره دارد. همچنین مرکز دیگری نیز مورد توجه گستردة تمیمیان بوده و آن شهر مکه است. می‌توان گفت تمیم نقش قابل ملاحظه‌ای در تاریخ مکه در زمان جاهلیت و به نحو موثری در پی ریزی موقعیت غالب این شهر در جامعة قبیله‌ای شبه جزيرة عربی ایفا کرده است.

 بحث از روابط بین مکه و تمیم ممکن است مقدمه‌ای برای بررسی‌هایی دربارة روابط بین قبایل عرب و حیره در پایان سده  ششم گردد. بررسی این اطلاعات می‌تواند به بازبینی نظرات دربارة ارتباطات میان مکه و قبایل و روشن شدن برخی رویدادها در برهه نزاع میان پیامبر و مکه گردد. بحث از روابط میان مکه و تمیم به واقع می‌تواند مقدمه‌ای برای بررسی روابط میان قبایل عرب و حیره در پایان سده  ششم میلادی نیز باشد.

نیمه دوم سده  ششم دوره‌ای از تغییرات بنیادی در روابط بین قبایل عرب شمال شرقی و حیره بود. شکست و ناتوانی نیروهای حیره – که در حملات علیه قبایل و جنگیدن در مواجهات میان قبایل مشارکت داشتند- موجب تضعیف نفوذ حاکمان در نظر قبایل بود. اعطاء محافظت کاروانها به روسا برخی از قبایل موجب برانگیخته شدن حسد و ستیز بین قبایل گردید و (در نهایت) منتهی به ستیز بین قبایل شد. قبایل ناراضی بر ضد حیره به پا خواستند. به سبب هجومهای مکرر بر قافله‌های تجاری حاکمان حیره، راه‌های تجارتی ناامن گردید و حاکمان حیره سیطره خود بر مسیرهای تجارتی را از دست دادند و نفوذ آن‌ها نیز به تدریج بر قبایل کاهش یافت.

 ضعف حاکمان حیره و پادشاهان ایران (که امراء حیره کارگزاران آن‌ها بودند)، آشکار بود. گروه‌هایی از سواران پادگانهای مرزی ایران که در برخی نبردها به حمایت قبایل هم پیمان شرکت می‌کردند، شکست خورده بودند. نمونه‌ای از این وضعیت را، بلاذری گزارش نموده است: «و أغارت بکر بن وائل علی بنی عمرو بن تمیم یوم الصلیب و معهم ناس من الاساورة، فهزمتهم بنو عمرو، و قتل طریف رأس الاساورة، فقال:

.

ساز و برگی که توسط ایرانیان برای این قبایل هم پیمان فراهم گشته بود، به عنوان غنیمت جنگی به دست قبایل مخالف آن ها می‌افتاد.²

در این برهه، اضمحلال پادشاهی ایران در پایان سده  ششم از سوی امراء حیره، احساس گردیده بود. نعمان آخرین امیر حیره، به نظر می‌رسد، همراهی‌هایی با اعراب داشته و این محتمل است که او در ضدد ایجاد پیوند و ارتباط با بزرگان قبایل قدرتمند بوده است. در داستانی که چندان درست به نظر نمی‌رسد، این گفته به نعمان نسبت داده شده است: «انما أنا رجل منکم، و انما ملکت و عززت بمکانکم و ما یتخوف من ناحیتکم ... لیعلم ان العرب علی غیر ما ظن أو حدث نفسه».³

نولدکه به درستی بر این نکته تاکید کرده است که: «آل لخم به نظر می رسد، از حیث موضع نسبت به کسری استقلال فراوانتری یافته بودند».⁴ روتشتین نیز با توجه به نقلی از دینوری که کسری در گفتگوی آنرا بیان کرده بود، ذکر کرده است که : «کسری نعمان را کشت، چرا که نعمان و خانواده‌اش با اعراب متحد و هم پیمان شده بودند».⁵ همچنین بر طبق آنچه که ابوالبقاء گزارش نموده است؛ کسری تمایل داشته است که بعد از مرگ منذر امیری ایرانی با 12000 سوار به حیره بفرستد، نظر او دگرگون شد و تصمیم گرفت که یکی از فرزندان منذر را، با مشورت عدی بن زید به امارت منصوب دارد.⁶

شعر جاهلی به خوبی مقاومت قبایل را در برابر حاکمیت بیرونی بر قبایل، بیان می کند. شاعران قبایل خود را که به نبرد پادشاهان رفته‌اند⁷ و آن ها را کشته‌اند، تمجید کرده‌اند. ⁸  نعمان می‌بایستی به نابسامانی‌های پادشاهی ایران آگاه شده باشد. از طرف دیگر با ظهور قدرت قبایل عرب او می‌بایستی سیاستی جدید در پیش می‌گرفته که بی‌تردید مطلوب ایران نبوده است. بنابراین (این نکته که) کسری بر نعمان مظنون بوده است، می‌تواند واقعیت داشته باشد. به نظر می‌رسد که آل لخم سرنگون شده بود، چرا که دیگر قابل اعتماد نبوده‌اند. لخمیان قادر نبودند که راه‌های تجارتی را امن نگاه دارند. آن ها در جلوگیری نمودن از یورشهای قبایل عرب به مرزهای پادشاهی ایران شکست خورده بودند.

نولدکه خاطرنشان کرده که سرنگونی آل لخم یورشهای، قبایل عرب را به نواحی مرزهای حیره تسهیل کرده بود.⁹ بروکلمان نیز شکست نیروهای ایرانی در ذی قار را، به عنوان پیامدی از سرنگونی این سلسله در نظر گرفته است.¹⁰ لوی دلاویدا نیز این نکته را مفروض پنداشته است که : با سقوط این دولت حایل، در برای یورش اعراب به ایران گشوده شد.¹¹ واقعا نیز این در برای یورش گشوده شده بود، چرا که انحطاط پادشاهی ایران آغاز شده بود و قدرت قبایل عرب در حال فزونی بود. نیروهای ایرانی مستقر در پادگان‌های مرزی قادر به جلوگیری از هجوم‌های قبایل نبودند و سواران ایرانی در مصاف با سواران قبایل عرب شکست می‌خوردند.

 قبایل عرب که نسبت به سیاست حیره و ایران بی اعتماد گشته بودند و آگاه از ضعف موالی آن ها، حیره، شروع به پی ریزی کیان سیاسی به رهبری خودشان کرده بودند. این با ظهور عقیده‌ای جدید از جامعه مساوات گونه بر پایه علاقه مشترک یعنی پذیرش سیطره مکه، پدید آمده بود. اخبار، این دوره، از قدرت یافتن مکه، با وجودی که اندکند، به ما فکر اصلی این مرحله از تحول را می‌دهد.

گزارشی کوتاه از محمد بن سلاّم،¹² مقدمه‌ای بر حل این مشکل است. قریش بازرگان بودند. مسیر تجاری آن ها فراتر از حدود مکه نبود. تجار خارجی کالاهای خود را به بازار مکه می‌آوردند و به ساکنان مکه و قبایل مجاور می‌فروختند. تجارت قریش به این شیوه بود تا اینکه هشام بن عبد مناف به شام رفت و در آنجا سکنی گزید (در سرزمین قیصر) هشام هر روز گوسفندی می‌کشت و آبگوشتی از آن فراهم می‌آورد و نان برای مردم مجاورش خرد می‌کرد و این گونه او لقب هاشم را بدست آوردن. (هاشم یعنی کسی که نان خرد می‌کند و در آبگوشت می‌ریزد).¹³ [نام واقعی او عمرو بود]. او توسط قیصر دعوت شد و این گونه هاشم توانست به دیدار وی برود. زمانیکه هشام احساس کرد که رضایت کافی قیصر را بدست آورده است، از او خواست تا امان نامه‌ای جهت تجارت آن ها به ایشان و بازرگانان قریش بدهد. آن ها از حجاز به شام چرم و لباس خواهند آورد که برای ساکنان شام ارزانتر تمام می‌شد. امپراتور موافقت نمود و به او امان نامه‌ای جهت تجارتشان از مکه در هنگام دیدار از شام داد. در راه بازگشت، هشام با روسا قبایل که هنگام رفت آن ها را دیده بود، برخورد نمود و از آن ها نیز امان نامه‌ای گرفت بدون آنکه با آن ها پیمان یا حلفی ببندد. بازرگانان قریش کالالهای خود را به شام می‌بردند و اعراب نیز در تجارت آنان با گرفتن کالاهای آن ها و تجارت کردن با آن ها و پرداخت قیمت کالاها با سود آن شریک گشته بودند.¹⁴

هاشم خودش نیز با بازرگانان قریش از مکه جهت انجام دادن تعهدات عهدنامه‌ها که با قبایل بسته شده بود، می‌رفت. او بازرگانان را از مکه به شام هدایت می‌کرد و در میان شهرهای شام آن ها را اسکان می‌داد. هاشم در مسافرتی در شهر غزه درگذشت. مطلب بن عبد مناف به یمن رفت و همانند هاشم برای بازرگانان قریش از حاکمان یمن، امان نامه‌ای گرفت و با روسا قبایل پیمان (ایلاف) بست. او نیز در ردمان درگذشت. عبد شمس بن عبد مناف به حبشه رفت و او نیز پیمانی (ایلاف) از این سفر بدست آورد. نوفل جوانترین برادران از کسری امان نامه‌ای گرفت و با روسا قبایل (در راه خود به ایران) پیمان بست. او سپس به عراق بازگشت و در سلمان درگذشت. تجارت قریش بعد از آن دچار تحول گشته بود و ثروت آن ها نیز افزون گشته بود و این به سبب فضل بن عبد مناف که قریش نیز بر آن معترف بود، حاصل گشته بود.

 ابن سعد نیز گزارشی از هاشم در بدست آوردن ایلاف و مشخصات حاکمان ثبت کرده است.¹⁵ قالی آن ها را به امان یا عهد ترجمه کرده است و ابن سعد حلف را به کار برده است. محمد بن حبیب در بخش ایلاف کلمه ایلاف را به معنی توافق با روسا قبایل به کار برده است.¹⁶ بلاذری در گزارش خود در مورد ایلاف از عبارت عصام – که در این امان نامه‌ها از سوی حاکمان داده شده بود – استفاده کرده است. گفته شده است که نوفل بن عبد مناف از پادشاهان عراق عصام گرفته بود.¹⁷

طبری دو کلمه عصام و حبل را برای این امر به کار برده است. (طبری می‌نویسد:) نوفل از اکاسره امان نامه‌هایی گرفت و آن ها (یعنی بازرگانان قریش) بین عراق و فارس تردد می‌کردند.¹⁸

ثعالبی نیز خاطر نشان می‌کند که هاشم از دشمنان ایلاف گرفته بود.¹⁹ خبر اخذ ایلاف از دشمنان را ثعالبی در گزارش دیگر نیز ثبت کرده که آن خبر تفاوت‌هایی مهمی با گزارش قبلی دربارة ایلاف دارد.²⁰

قریش - آنگونه که ثعالبی می‌گوید -  مکه را رها نمی‌کردند و تنها به تجارت با تاجرانی که به بازارهای ذو مجاز و عکاظ در ایام ماه‌های حرام یا به مکه می‌آمدند، می‌پرداختند و سبب نیز این بود که بیش از اندازه به دین و حرم و بیت علاقه مند بودند و به خدمت حجاج مکه می‌پرداختند که در پایان کار نفع زیادی برای آن ها بود.

 اولین کسی که به شام رفت و پادشاهان را دید و به سفرهای دوردست، دست زد و قبایل دشمن را مجاب کرد و از آنان ایلاف که در قرآن ذکر شده است، گرفت، هاشم بود. ثعالبی دو سفر را بری هاشم ذکر می‌کند. (به عباهلة در یمن و یکسوم در حبشه در زمستان به شام و به بیزانس در تابستان) و دربارة ایلاف می‌گوید: او از روسا قبایل و بزرگان به دو علت توانست ایلاف بگیرد. نخست آنکه اهل حرم و دیگران (از هجوم‌ها) از طرف گرگان عرب، بادیه نشینان راهزن و مردانی جنگی که به تهاجم می‌پرداختند و کسانیکه دائما به دنبال انتقام گیری بودند، در امان نبودند، چرا که آن قبایل مانند طی و خثعم و قضاعه به حرمت حرم و ماه حرام احترام نمی‌گذاشتند، در حالیکه قبایل دیگر برای گزاردن حج کعبه آمده و به بیت احترام می‌گذاشتند. ایلاف آنگونه که ثعالبی می‌گوید: پولی بوده که هاشم به بزرگان قبایل می داده و هاشم همچنین متعهد می‌شده که کالاهای آن ها را همراه با کالاهای خود برند و شتران آن ها همراه با شتران آنان بروند تا در کمک به ایشان از مشقت سفر کاسته شود. عشایر (بدوی) پولی دریافت می‌کردند و مسافران (قریشیان) ایمن می گشتند و این گونه احوال قریش نیکو شد.²¹

ابن ابی الحدید دو نقل²² از قالی و دیگری از جاحظ (و از رساله فضل هاشم علی عبد شمس)،²³ ذکر می‌کند. نقل جاحظ موجب روشن شدن نحوه مشارکت سران قبایل و هاشم با گرفتن پول می‌شود. «و شارک فی تجارته روسا القبائل من العرب ... و جعل لهم معه ربحا ...». همچنین جاحظ نقل دیگری در مورد ایلاف ذکر می‌کند و درباره آن می گوید : هاشم مالیات‌های را بر سران قبایل تحمیل نمود و این گونه با پولهای گردآوری شده توانست، دفاع از مکه بر ضد راهزنان و قبایلی که احترام و حرمت مکه را نگه نمی داشتند، سامان دهد.²⁴

گزارش یعقوبی آنچه را که قبلا در مورد چهار برادر (هاشم و برادرانش) و گرفتن ایلاف، ذگر نمودیم، تایید می‌کند. گزارش اشارتی بر تایید آن توافق نظرها در مورد ایلاف که هاشم آنرا به انجام رسانده بود، نیز دارد. یعقوبی می‌گوید: قریش بعد از وفات هاشم نگران از تسلط عشایر بر خودشان بودند و این دلالت دارد که؛ توافق‌ها در مورد ایلاف واقعا انجام نگرفته بود و قریش بیمناک بود که برخی از قبایل از انجام دادن پیمان‌هایشان، خودداری کنند. فعالیت پر تلاش فرزندان عبد مناف و سودی که به روسا قبایل تعلق می‌یافت، آن ها [روسا و قبایل] را مجبور به پایبندی به تعهداتشان در مورد ایلاف می‌نمود.²⁵

معنی لغوی کلمه ایلاف پیشتر توسط بیرکلند مورد بحث قرار گرفته و آن را به Protection (پیمانی که موجب امنیت می گردد) ترجمه نموده است²⁶ و  می‌نویسد که معنی کلمه حمایت (Protection) در تفاسیر قرآن به جز تفسیر آلوسی نیامده است و آلوسی خود معنی ایلاف را با استناد به ابوحیان²⁷ آورده  و ابوحیان نیز قول نقاش را که گفته، آن سفرها در چهار مرحله بوده است (یعنی آن ها چهار کاروان می‌فرستادند : به شام، حبشه، یمن و فارس) را نقل کرده است. ابوحیان با نظر مخالف ابن عطیه در خصوص گفته نقاش هم رایی نبوده و در رد نظر ابن عطیه به ماجرای چهار فرزند عبد مناف که ایلاف را گرفته بودند، استناد می‌کند. ابوحیان همچنین به شرح ازهری در مورد کلمة ایلاف و همچنین با ابیات مطرود بن کعب (ترجمه شده بوسیله بریکلند²⁸) استناد می‌کند. شرح ازهری همچنین در معاهد التنصیص در شرح ابیات مساور بن هند آمده است²⁹ (شبه الاجارة بالحفارة).

 بدین ترتیب می‌توان گفت که روایات حول ایلاف زمینه‌ای از اساس پدیداری تغییرات مکه است. مکه که جایگاهی کوچک برای تبادل کالاهای قبایل بدوی اطراف آن بود، اینک جایگاه مهمی در تجارت و تبادل بازرگانی یافته بود.

 بازرگانان مکه کالاهای خود را به شام و عراق و یمن حمل می‌کردند و خانواده ای که نقش بنیادی در این تحول و تغییر ایفا کرده بود، خاندان عبد مناف بود. بازرگانی برطبق پیمانهای ایلاف عملی مشترک بین بزرگان قریش و خانواده عبد مناف بود. پیمانهایی که با قبایل منعقد شده بودند تا به حال به عنوان یک اصل از علاقه به تجارت مورد توجه قرار نگرفته است. آن تنها یک پیمان (حلف) با تعهد درباری کردن تبادل کالا و حمایت کردن از کاروانها نبوده است. همچنین آن پیمانها قبایل را به حمایت کردن از کاروانهای قریش آنگونه که مجبور به حمایت کردن قبایل مرتبط با حیره بود، نمی‌نمود.

 هم رای در مورد ایلاف بر اساس مشارکت در سود با بزرگان قبایل بنا شده بود و کاملا آشکار است که از قبایل مردانی جهت حراست از کاروانها به کار گرفته شده است.

 بدین ترتیب می‌توانیم فرض کنیم که ایلاف در برگیرنده ماده‌ای بود و آن رعایت کردن حرمت ماه حرام بوده است؛ یعنی تعهد به صلح در خلال ماه‌های حرام و نگه داشتن احترام قداست مکه (حرمت والای مکه) بوده است. ایلاف در حقیقت بر مبنای قبول نظام صلح مکی از طرف قبایل دیگر و اعتراف به جایگاه مکیان و تجارت مکه و برپای همکاری اقتصادی به نفع همگان بنا شده بود و این موجب وضوح بخشهای مبهم گزارش ثعالبی در مورد ایلاف و قبایلی که تا آن زمان به دشمنی خود پایدار بودند، می‌گردد.

بیرکلند در مورد پیش زمینه‌های تاریخی آیات 1-2 سورة قریش، بحث کرده و بر اهمیت پیمانهای ایلاف و جایگاه‌های آنان (یعنی قریش) تاکید نموده است. مهارت مالی قریش و حاکمیت بر قلمروی مقدس، به راستی آنان را به برتران اقتصادی در غرب جزیره حدود یکصد سال قبل از پیامبر تبدیل نموده بود.³⁰ و می‌توان قول بیرکلند را تعمیم داد و شرق جزیره را نیز در حوزه تجارت آن‌ها دانست. به درستی حجم مبادلات تجارتی قریش بسیار گسترده بود.³¹

می‌توان تصور کرد که بزرگان قبایل همکاری با تجار مکه را در تجارت ترجیح می‌دادند. سودی که آنان می‌یافتند، بیشترین کمک را به استواری همکاری با قریش می‌نمود. آن ها می‌توانستند، در محدوده وسیع ارتباطاتشان با آن ها کمک کنند و در واقع این چنین نیز بود. در هنگام ورود به مکه مورد خوشامد گویی آن ها (قریش) قرار می‌گرفتند و در آن مرکز می‌توانستند، بی هیچ واهمه ای بسر برند. بر عکس در حیره آن ها موقعیت نامطلوب و ضعیفی داشتند، اما در مکه به عنوان یاورانی همسان بودند.

 تاثیر تجاری مکه کاملا روشن است و می توانیم از داستانی که یعقوبی آنرا ضبط کرده است، دریابیم:³² مردی از بنی کلب که در خدمت زنی از کلبیه (تاجر) در مرزهای شام بود، ورود قافله مکه به شام را دیده بود. او شخصیت (والای) هاشم را با تفصیل شرح می‌دهد. مهایت، شرف، عزت نفس، سخاء و بیان او، باعث برتری او بر روسا مکه بوده، سپس می‌گوید: به خدا سوگند این عظمت واقعی است و برای آل جفنه عظمتی (در قیاس با آن ها) نیست. عبارت بیان شده نشانگر آن است که برتری و مجد رهبر قریش، عادات و سیرت و مکارم او (هاشم) در نزد بدوی از حکام آل جفنه نیز افزونش بوده است. این عبارت برای آینده در حکم مقدمه‌ای بوده است.

 گزارش منحصر به فردی که می‌تواند باعث روشن شدن وضع مکه در زمان هاشم گردد، شایسته است که مورد نظر قرار گیرد. این روایت که سیوطی آنرا از کتاب الموفقیات زبیر بن بکار³³ (نقل شده از عمر بن عبد العزیز) آورده است. بر طبق این روایت بزرگان قریش عملی را در جاهلیت انجام می‌دادند به نام الاعتفاد.³⁴ الاعتفاد – آنگونه که سیوطی ثبت نموده – معنی آن این بود که : وقتی آن ها دارایی خود را از دست می‌دادند، به صحرا می رفتند و در آنجا چادر می زدند، یکی پس از دیگری (تناوبوا) و آنقدر می‌ماندند تا می‌مردند، قبل از آنکه مردم دربارة گرفتاری آن ها چیزی بدانند. اینگونه و بر این منوال می‌گذشت تا هاشم بزرگ شد و به مردی بانفوذ میان مردم بدل گردید. او قریش را جمع کرده و به آن ها گفت: ای گروه قریش عزت با انبوهی است و اکنون شما از لحاظ ثروت بر اعراب برترید و از نظر جمعیت نیز همین طور، اما اعتفاد بر بسیاری از شما رسیده است. او نظری داد که مورد تایید قریش قرار گرفت و آن این بود که : به هر مرد ثروتمند قریش فردی فقیر بپیوندد. فرد فقی می بایستی فرد غنی را در مسافرتهایش کمک می‌کرده و در همراهی با کاروانها و در سایه او و به یاری اموالش زندگی می‌کرده و آن موجب بر افتادن اعتفاد می‌گردد. سخن او پذیرفته شد و هاشم بین مردم دوستی برقرار نمود. (فقیر یا غنی).

 هنگامی که حادثه فیل رخ داد [آن حادثه نشانی از نبوت و اولین نشان سربلندی قریش یود که موجب شد تا آنان مورد احترام دیگر مردم قرار گیرند و پیامبر نیز در آن سال متولد شد]، و هنگامیکه در بعد وحی نازل شد و خداوند پیامبر را به نبوت برگزید، آنچه که بر او نازل می شد. مورد شناخت مردمش بود و آنچه که بر آن ها رفته بود و یاری که آن ها در ماجرای فیل شده بودند: الم تر کیف فعل ربک باصحاب الفیل³⁵ و خطاب دیگری که به او شده بود، - آن حادثه زمانی رخ داده بود که قریش اهل عبادت بتان بودند – که به آنان بگو: لایلاف قریش³⁶ (یعنی که بر آنان رحمت آورده‌ایم) و کمکی که به آن ها شده بود. حال آن که کافر بودند و آنکس که آن ها را از ترس فیل ایمن گردانید و اطعمهم من جوع، یعنی قحطی و اعتفاد.

 گزارش در تفسیر کلمه ایلاف قریش به این نکته اشاره دارد که « لتراحم قریش و تواصلهم» همانا این داستان به نحوی بی ارتباط با تفسیر آیه است اما در آن حقیقتی نهفته است که بیان کننده وضعیت قبل از ایلاف است. زبیر بن بکار دارای معلومات منحصر به فردی از وضعیت اجتماعی، اقتصادی مکه در زمان جاهلیت است و این داستان می‌تواند بهره وافری از حقیقت داشته باشد. در واقع نکات روایت او، یعنی قبل از دورة فعالیت هاشم (اذعان می‌کند که) کاروانها انفرادی فرستاده می‌شدند. اضافه بر آن قبل از ایلاف فرستادن کاروانها به نظر می‌رسد که کاملا خطرناک بوده و کاروانها در معرض حمله راهزنان یا قبایل مخالف قرار می‌گرفته و این گونه بازرگانان که تمام دارایی خود را سرمایه گذاری کرده بودند، همه چیز خود را از دست می‌داده اند. اما ایلاف مسافرت‌ها را امن گرداند.

 تصمیم هاشم در همراه کردن فرد فقیر همراه با کاروانها، اقدام مهم متهورانه‌ای بود. او می‌خواست به فرد فقیر سهمی از درآمد به ازای کارشان بدهد، یا محتمل تر این تلاشی از سوی او بود، در جهت عدم انباشت سرمایه در دست عده ای نسبت به خویشاوندان فقیرشان. این مطلب در یکی از ابیات مطرود بن کعب مورد اشاره قرار گرفته است:³⁷

فکر همراه کردن فرد فقیر (یا مردم فرودست) با افراد ثروتمند و دارا، مطلوب و ایده آل جامعه جاهلی بوده و با سرودن شعرهای دربارة آن تایید شده است.³⁸ این سنت برجسته و مهم که مطلوبی در جاهلیت بوده، در نیازمندی به رئیس قبیله بازتاب گردیده است. در حقیقت ظهور اسلام به عنوان دگرگون کننده این شکل مطلوب در نظر گرفته شده است.

 نعیم بن عبدالله³⁹ از عویج (تیره عدی قریش) اسلام آورد. پدر او سابقا به فقیران عدی طعام می‌داد. بعد از آنکه نعیم اسلام آورد، او ولید بن مغیره مخزومخی را ملاقات کرد. ولید به وی گفت: ای پسر عبدالله تو آنچه که پدرت ساخته بود، خراب کردی و از آنچه که او (به فضلش) بدان بود، بریدی، زمانیکه تو به محمد پیوستی.⁴⁰

بلاذری در روایتی در باب حلف الفضول به وظیفه خاصی که کمک به نیازمندان رسیده به مکه بوده، از فزونی اموال مردم به کسانی که با آن ها هم پیمان می‌شدند، اشاره کرده است. (... تعاقدوا علی ... و مواساة اهل الفاقة ممن ورد مکه بفضول أموالهم).⁴¹

نعمان بن عجلان شاعر انصاری به برتری و فضل انصار بر مهاجرین فخر می کند⁴² و می‌گوید:

روایت‌های نیز در مورد حکیم بن حزام ثبت گردیده است که او نیز سودهای حاصل از کاروانهایش را میان افراد فقیر و نیازمند قومش تقسیم می‌کرده است. ⁴³

 گزارش‌های نقل شده در این مورد به وضوح این تمایل کمک و همیاری به افراد نیازمند قبیله را منعکس می‌کند. هاشم ایلاف را بنیان نهاد و توانسته بود که به نحو موفقیت آمیزی بازرگانی را توسعه دهد و افراد دارا و فقیر را در امر کاروانها شریک کند. اشتراک در کاروانها امر مهمی بود. حتی اگر یک بازرگان در فرستادن کاروان خود خطر می‌کرد، دیگر تجار نیز به او می پیوستند و در کاروان او سرمایه گذاری می‌کردند. ⁴⁴عبارت قمی که در پی خواهد آمد، آگاهی اجتماعی مکه از یاری به افراد فقیر را مشخصا بیان می دارد: « و کانت قریش یتفحصون عن حالة الفقراء و یسدون خلَّة المحاویج ». ⁴⁵

به نظر می‌رسد که هاشم توجه به فقراء را به عنوان یک اصل اجتماعی مورد نظر قرار داده بود. دیاربکری روایتی دربارة هاشم به نقل از ابن عباس آورده است؛ مردم مکه در وضعیت فقر بودند تا هاشم آن‌ها را جمع گرداند و کاروانهای را به شام فرستاد. آن ها سودهایشان را میان افراد فقیر و غنی تقسیم می‌کردند، آنگونه که افراد فقیر نیز ثروتمند گردیدند.⁴⁶ ابن حبیب از مردان ایلاف سخن می‌گوید که به واسطه آن ها خداوند قریش را بالا برد و فقر ایشان را ثروتمند نمود. « أصحاب الایلاف من قریش الذی رفع الله بهم قریشا و نعش فقراءها ...».⁴⁷

هر کس می‌تواند وجود همانندی بین آمیختگی فقیر و غنی (المخالطة) از طریق مواخاة را دریابد.⁴⁸ نتیجه هم رایی‌ها دربارة ایلاف بهبود وضعیت داخلی مکه و توانمندی آن ها در پذیرایی از زائران بود.

 اولین خانه‌ها در مکه توسط قصی ساخته شده بود.⁴⁹ به نظر می‌رسد که آن خانه‌ها نباید خیلی بزرگ بوده باشد. قطع درختان در مکه مشکلی جدی بوده و آن هم به سبب حرمت مکه بود. اما قصی به قطع درختان و ساخت خانه‌های فرمان داد.⁵⁰ خانه‌های را به جهت عدم شباهت به کعبه دایره‌وار ساخته بودند.⁵¹ مؤرج سدوسی گزارش نموده که زبیر بن حارث اولین کسی بود که در مکه خانه سقف‌دار ساخته بود. قریش خانه‌هایی را که بنظر موجب بی احترامی به کعبه می‌شد، خراب می‌کرده است.⁵² حمید بن زبیر بن حارث بن اسد بن عبد العزی، اولین کسی بود که در مکه خانه مربع شکل ساخته بود.⁵³ هنگامی که او خانه‌اش را بنا می‌کرد، قریش از عذاب الهی بیمناک بودند. شعری نیز در این مورد گفته بودند:

زمانی که بلایی بر حمید فرود نیامد، قریش به ساختن خانه‌های مربع شکل پرداخت. اگر صحت این روایت را بپذیریم، زمانیکه ساخت خانه‌ها در مکه تغییر کرد، نیمه دوم سده  ششم بوده است. خواهر حمید، مادر حکیم بن حزام بود و پسر حمید، عبدالله  بن حمید، در نبرد احد کشته شده بود.⁵⁵ و این گونه است که می‌توانیم زمان این تغییرات مهم در ساخت خانه‌های در پایان سده  ششم بپذیریم.

 اشراف مکه در فراهم آوردن آسایش و راحتی حجاج رقابت می‌کردند. گفته شده است که هاشم حجاج را در هر موسم حج طعام می داده است.⁵⁶ عبد المطلب اولین کسی بود که آب شیرین برای حجاج فراهم نمود.⁵⁷ عبدالمطلب چاه زمزم را مقارن با زمان کسری بن قباد، حفر نمود.⁵⁸ با وجود آنکه آب زمزم خاصیت دارویی هم داشت،⁵⁹ طعم مقبولی نداشت وبدین خاطر عبدالمطلب آنرا با کشمش مخلوط می‌کرد. او همچنین به حجاج شیر آغشته به عسل می‌داد.⁶⁰ و بعد از او عهده دار امر سقایت (آب رسانی) عباس بن عبد المطلب شد و آب خوردن برای حجاج فراهم می‌آورد. پیامبر نیز از سقایه او نوشیده بود و امر سقایه در خانوادة عباس به سنتی موروثی باقی ماند.⁶¹ روایت‌های دیگری در مورد حفر چاه و رقابت بین اشراف مکه در آب رسانی به حجاج در دست است.⁶² گفته شده که سوید بن هرمی اولین فردی بوده که به حاجیان شیر می‌داده است،⁶³ همانگونه که ابو امیة‌بن‌مغیره مخزومی (زاد الرکب) و ابو وداعه سهمی به حجاج عسل می‌داده‌اند. ⁶⁴

روایات دربارة ایلاف، تحولات مکه، تامین کردن غذا و اشربه برای حجاج، تمام این نکات، کوشش‌های در افزودن نفوذ شهر و امنیت حج و تجارت بود. توافقهای خاصی با بعضی از تجار که به مکه برای حج می‌آمدند، صورت گرفت.⁶⁵ توسعه امکانات تجارت کاروانها را که از قبایل مختلف بودند، پرسود می‌کرد.

در این مجموعه تمیم نقش مهمی داشت. این مطلب را می‌توان از برخی عبارات‌ها که به بحث در مورد بازارهای جاهلیت آنگونه که محمد بن حبیب⁶⁶ ضبط کرده است، دریافت. ابن حبیب در نقلی دربارة بازار دومة الجندل خاطر نشان می‌کند که : هر تاجری که از یمن و حجاز خارج می‌شد، در امان قریش بود، تا آن زمان که در بلاد مضر بود. چرا که مضر به تاجران مضری حمله نمی‌کرد و یا تجاری که از هم پیمانان مضر بودند. آن رسمی مورد قبول در بینشان بود و همچنین کلب به سبب حلفی که با تمیم داشت بر کاروانها حمله نمی‌کردند.⁶⁷ طی نیز به سبب حلفی که با اسد داشت، نیز چنان می‌کرد، مضریان می‌گفتند: قریش آنچه که از دین اسماعیل به ما رسیده بود، برای ما معلوم و مشخص گرداند.⁶⁸

با تفاوتی مهم مرزوقی این خبر را در الامکنة آورده است:⁶⁹ قریش در گذشته از مکه به دومة الجندل می‌رفت و چون برای مسافرت راه‌های صعب العبور در پیش می‌گرفتند، نیازمند به حمایت هیچ قبیله‌ای نبودند تا برگردند و آن به سبب مضر بود...⁷⁰ (فاذا اخذوا طریق الحزن فما کانوا یحتاجون لحمایة أیة قبیلة) و زمانیکه آن ها از راه‌های صعب العبور می‌گذشتند یا از آن راه‌ها می‌رفتند، به سرزمین کلب می‌رسیدند که کلب نیز از هم پیمانان تمیم بود و بدان سبب برای آن ها ایجاد مزاحمت نمی‌کردند. وقتیکه آن ها به زمین‌های هموار می‌رسیدند، از سرزمین اسد می‌گذشتند و به طی می‌رسیدند...

نقل مزروقی روایت و نقل ابن حبیب را تکمیل می‌کند. کلام ابن حبیب (فی بلاد مضر) که چندان روشن نمی‌بود، اکنون معنای کاملا دقیقی می‌یابد. راهی که از مکه به حزن⁷¹ می‌رسید، تحت تسلط قبایل مضری بود و سرزمین حزن در قلمرو تمیم بود.⁷²

دو نقل مهم، نقل ابن حبیب و مرزوقی بعضی آگاهی‌ها دربارة نحوه عمل مکه در توسعه بخش حزن که در اختیار مکیان بود، می دهند. دو قبیله هم پیمان مضری یعنی اسد و تمیم پیوند استواری با مکه داشته اند و این بواسطه و نتیجه پیمان بیم کلب (قضاعة) و تمیم و پیمان اسد و طی (قحطانی) بود و قریش کاروانهایش را در کمال امنیت با کنترل اینان بر راه‌های بازرگانی می‌فرستاد. این دو قلیله – طی و کلب – خصوصا برای مکه خطرناک بودند، چرا که این دو به حرمت مکه و ماه های حرام توجهی نداشتند. گفته مرزوقی در باب تمیم تمهیدات که « و چون به سرزمین طی می‌رسیدند، تجار به مردم طی چیزی می‌دادند و آن ها آنان را به مسیری که می‌خواستند، هدایت می‌کردند».⁷³ گرایش طی و کلب نسبت به مکه را بعدها خواهیم دید.

مسیر حرکت تجار از مرکز تجاری مشقر نیز می گذشت و همچنان به حمایت قریش نیاز داشتند، چرا که راه از سرزمین‌های مضر می‌گذشت و بازاری که در این مرکز تجاری برپا بود، اهمیت خاصی داشت، چرا که بازرگانان ایرانی به آنجا رفت و آمد می‌کردند و برای امرا ایرانی مهم بود که بر این بازار فردی از تمیم حاکم باشد.⁷⁴

بررسی روایات در مورد دومة الجندل⁷⁵ این امکان را به پژوهشگر می‌دهد که فرض کند، تمیم نقش مهمی را در تسلط بر این دو بازار و تامین امنیت کاروانهای مکیان داشته است.

 فردی از تمیم برای تجارت به مکه آمد و در هنگام زیارت ظلمی بر او شد و به خاطر آن بین اشراف قریش اختلاف افتاد. داستان را ابن ابی الحدید از طریق واقدی⁷⁶ گزارش کرده است وآن این است : عبدالله بن جعفر در مورد مجد و شرف یزید بن معاویه⁷⁷ در حضورش به نزاع برخاست و از او پرسید: به کدام یک از پدرانت فخر می‌فروشی؟ به حرب که ما او را پناه دادیم یا امیه؟ در این جا ما داستان پناه دادن حرب توسط عبد المطلب را می‌آوریم: قریش در وقتی که به سفر می‌پرداخت، حق انحصاری در تقدم عبور از عقبه را داشت. افراد دیگر باید منتظر می‌ماندند تا آن ها (قریش) می‌گذشتند. حرب شبی بیرون رفت و زمانیکه از عقبه می گذشت، فردی از خانواده حاجب بن زراره را دید که برای تجارت به مکه می‌رفت. حرب به نزد او رفت و نامش را پرسید و او پاسخ داد، ابن حاجب بن زراره و تمیمی است و با حرب از عقبه گذشت. حرب خشمگین شد و سوگند یاد نمود که هرگز اجازه ندهد او (فرد تمیمی) تا زمانیکه خودش زنده است در مکه اقامت کند. فرد تمیمی زمانی را خارج از مکه بسر برد. اما داد و ستدش در مکه بود (و کان متجره بمکة)، تصمیم گرفت به شهر برود و از کسی که بتواند او را در مقابل حرب پناه دهد، کمک بخواهد، تمیمی (ابن زرارة) شبی وارد مکه شد و به خانه عبدالمطلب رفت و قصیده‌ای سرود که در آن، آنچه که رخ داده بود، را بیان نمود و طلب کمک از زبیر بن عبدالمطلب نمود.⁷⁸ و این گونه فرد تمیمی توانست حمایت او را بدست آورد. صبح زبیر بن عبدالمطلب و برادرش غیدق در حالیکه شمشیرهایشان را بهمراه داشتند، برای محافظت از فرد تمیمی بیرون رفتند. حرب آن ها را دید و به سوی مرد تمیمی حمله نمود و بر صورت او سیلی زد و به خاطر آن بین فرزندان عبدالمطلب و حرب دشمنی بوجود آمد. حرب موفق شد که بگریزد و به خانه عبدالمطلب پناه برد و از او تقاضای حمایت کرد.

 این داستان می‌تواند بیانگر ارتباط بین بنی هاشم و دارم (شاخه ای از تمیم) باشد. در نقل، نام‌های برخی از افراد دارم که در ارتباط با بنی هاشم بودند، ذکر شده است. یکی از آنان حرمی پیامبر بود.

 نفوذی که تمیم در مکه بازی می‌کرد، عمدتا بر اساس توان و کمک‌های آن ها به تجارت خارجی مکه بود. تمیم قوی بود و رهبران آن ها مورد توجه بودند. نفوذ رهبران تمیم (شاخه دارم) در داستانی که به پیامبر نسبت داده می‌شود. منعکس گردیده است: مردی مسلمان با یکی از زنان طبقه پایین اجتماعی ازدواج کرد. زن از طرف برادر شوهرش به سبب نسبش مورد سرزنش قرار می‌گرفت. خبر آن و همچنین تقوی زن که آن مرد با او ازدواج کرده بود، به پیامبر رسید. پیامبر به شوهر زن گفت: تو مورد سرزنش نیستی که چرا با زنی از اشراف عرب مانند دختر حاجب بن زرارة ازدواج نکرده‌ای. خداوند اسلام را فرستاد و مردم (زمانیکه اسلام آوردند) برابر خواهند بود، مسلمان به خاطر چنین ازدواجی مورد سرزنش قرار نمی‌گیرد. ⁷⁹

برخی گروه‌های تمیم حتی در بدنه سیاسی مکه شریک بودند. آن ها سهمی از تسلط و حاکمیت بر مکه داشتند و نفوذ اجتماعی و قبیله‌ای آن ها در مکه افزایش یافت. نظامی که ما آنرا در این مسئله مورد نظر داریم، نظام حمس است.

ابن سعد (قبایل وارد در حمس) را این گونه شمرده است: قریش، خزاعه و مردمی از عرب که در سرزمین قریش متولد شده‌اند. و در روایت دیگر ابن سعد: هم پیمانان قریش.⁸⁰

ابن اسحاق در مورد حمس نوشته است: قریش، خزاعه و کنانه و ابن هشام (به روایت ابو عبید نحوی) عامر بن صعصعة را نیز بدان افزوده است.⁸¹

ابن قتیبه در کتاب معارف در مورد حمس می‌گوید: قریش و مردمی از کنانه⁸² ولی او در کتاب المعانی الکبیر؛ قریش و هر کس که متولد از هم پیمانان آنان باشد، جزء حمس آورده است.⁸³

جاحظ حمس را این گونه بیان کرده است؛ قریش و عامر بن صعصعة و حارث بن کعب⁸⁴

انباری⁸⁵ و مرزوقی⁸⁶ حمس را این گونه گفته‌اند: قریش و کنانه و خزاعه و عامر بن صعصعة.

 ابوحیان در تفسیر قرآن این فهرست را آورده است: قریش و کنانه و خزاعه و ثقیف و خثعم و عامر بن صعصعه و نصر بن معاویه.⁸⁷ در فهرست قرطبی همه موارد ذکر شده آمده است، جز آنکه به جای خثعم، جشم، تصحیف آن آمده است.⁸⁸

و حمس در لسان العرب: قریش و هر کس که در سرزمین قریش متولد شده باشد و کنانه و فهم و عدوان و عامر بن صعصعه و خزاعه بیان شده است.⁸⁹

فهرست‌های حمس که در بالا جمع گردیده متناقض است. بررسی این فهرست‌ها نشان می‌دهد که بی هیچ شکی حمس قریش و ساکنان مکه و مردم بیرون مکه را در بر می‌گرفته است. بر طبق نظر آرندوک حمس نامی است عرفی که به ساکنان مکه در زمان ظهور پیامبر اطلاق می‌شده است. تا آنکه آن ها مشخص گردند بوسیله رسوم خاص در ایام احرام از دیگر قبایل و دیگر قبایل به نام حُله شناخته می‌شدند.⁹⁰ این معنی جرح و تعدیل شده است.

فهرست تفضیلی همراه با جزئیات در مورد قبایل داخل در حمس بوسیله محمد بن حبیب ارایه شده است. حمس – آنگونه که ابن حبیب گزارش می‌دهد – همه قریش، خزاعه (چرا که آن ها در مکه ساکن بودند و همسایه قریش بودند)، مردمی که از قریش نسب داشته باشند (متولد در سرزمین قریش) قبایلی که در مکه سکنی می‌گزیدند را شامل می‌گردید. کسانی که نسب از قریش می‌بردند (متولدین در سرزمین قریش)، کلاب، و کعب و عامر و کلب، بنو ربیعه بن عامر بن صعصعه و مادرشان، مجد دختر تیم بن غالب بن فهر بود. در اشاره به آن ها لبید می‌گوید:

و حارث بن عبد مناة بن کنانه و مدلج بن مرة بن عبد مناة بن کنانه به دلیل سکونت در مکه و عامر بن عبد مناة بن کنانه و مدلج بن مرة بن عبد مناة بن کنانه به دلیل سکونت در مکه و عامر بن عبد مناة و مالک و ملکان پسران کنانة و ثقیف و عدوان و یربوع بن حنظله و مازن بن مالک بن عمرو بن تمیم و مادرشان جندلة دختر فهر بن مالک بن نصر.⁹² برخی گفته‌اند که بنی عامر (عامر بن صعصعة) در حمس بودند، چرا که برادرشان از بنی ربیعة بن عامر داخل در حمس بودند. علاف یعنی ربّان بن حلوان بن عمران بن حاف بن قضاعة و جناب بن هبل بن عبدالله⁹³ از کلب بودند. مادرش آمنه دختر ربیعة بن عامر بن صعصعه و مادر او مجد، دختر تمیم ادرم بن غالب بن فهر بود.⁹⁴

فهرست ابن حبیب واقعیت خاصی را نشان می‌دهد؛ قبایل شرکت کننده در حمس منشاء متفاوت داشته و به گروه بندیهای قبیله‌ای مختلفی تعلق داشته‌اند. عامر بن صعصعه مضری بود و کلب به قضاعة تعلق داشت. منشاء ثقیف مورد اختلاف است (بر طبق برخی روایات آن ها از نسل قیس عسلان در نظر گرفته شده‌اند). و عدوان نیز به قیس عیلان اتصال می‌یافت. و خزاعه منشاء جنوبی داشت.⁹⁵ آنچه که بسیار مهم است این واقعیت است که این قبایل در مناطق مختلف شبه جزیره سکونت داشته‌اند. ثقیف در جنوب شرقی مکه سکونت داشت و کنانه در جنوب و راه مکه – یمن را حفاظت می‌کردند و عامر بن صعصعه در شمال شرقی مکه و قضاعه (کلب) در شمال که راه بازرگانی شام را در نظر داشتند. یربوع و مازن بر راه حیره و فارس نظارت می‌کردند.

برای فهم بهتر باید اشاره‌ای به مسئله مذکور در شرح حال زهیر بن جناب کلبی داشته باشیم. غطفان تصمیم گرفت – بر طبق روایت – حرمی مانند مکه بنیان نهد. زهیر بن جناب بر آن ها هجوم برد و حرمی که آن ها ساخته بودند، خراب کرد.⁹⁶ این نقل بیان می‌کند که چرا گروه جناب بن کلب به تشکیلات حمس منظم گشته بودند.

 ممکن است کسی بین ایلاف که قبلا مورد بحث قرار گرفت و حمس ارتباطی ببیند. تعبیر ثعالبی آن است که هاشم از دشمنان ایلاف گرفت،⁹⁷ در حقیقت ایلاف مکمل نظام حمس است. هدف از ایلاف متمایل گردانیدن قبایلی بود که ماه‌های حرام را رعایت نمی‌کردند یاحتی به حجاج که برای برگزاری حج می‌آمدند، احترام نمی گذاشتند و تحت نفوذ دولت های خارجی و گماشته آن ها بودند. این قبایل مانند طی و خثعم و قبایلی از قضاعه⁹⁸ و غفار از کنانه⁹⁹ سهمی از سود داده شده بود تا امنیت کاروآن ها تامین گردد. چه مدت مکه به این قبایل وابسته بوده است و شائق به دنبال کشیدن لفظ ایلاف بوده است؟ می‌تواند از خلال برخی گزارشهای ضبط شده مورد بحث قرار گیرد.

 عباس زمانی که ابوذر در مکه به خاطر آنکه اسلام آورده بوده به شدت کتک می‌خورد، حضور داشت. او قومش را مخاطب قرار داد و گفت : وای بر شما، مردی از غفار را می‌کُشید، حال آنکه تجارت و طریق بازرگانی در دست غفار است؟ و آنان او را رها کردند.¹⁰⁰ ثمانه بن اثال از بنی حنیفة توانسته بود قریش را به قطع کردن آمدن کالاها از یمن تهدید کند و حتی تهدیدش را عملی نمود¹⁰¹ همانگونه که سعد بن معاذ می‌توانست ابوجهل را تهدید کند که تجارت او با شام را قطع می‌کند، زمانی که ابوجهل او را از طواف دور مکه بازداشته بود.¹⁰² حتی انسان می‌تواند، دچار تردید گردد و فکر کند که پیمانهای ایلاف با آن ها و اصطلاح مولفة قلوبهم (مردمی که نظرشان را به اسلام با دادن پول جلب می‌کردند)، ارتباطی بیابد؛ اما حمس بر مردمی قدرتمند که به احترام گذاشتن به قدسیت مکه فرا خوانده شده بودند با اذعان به جایگاه والای قریش دلالت می‌کند، خصوصا به تعظیم بناب قریش در هنگام حج و آمادگی آن ها برای دفاع از عقایدشان.

 برخی از خصوصیات حمس در کتاب فصول جاحظ که به بیان فضیلت قریش پرداخته است، مورد بحث قرار گرفته است. جاحظ نوشته است که هیچ قریشی خویشتن را به قبیله ای دیگر منتصب نکرد و حتی تا امروز می‌توانیم ببینیم که اشراف عرب – مانند بنی مرة بن عرف – گروهی از بنی سلیم و خزاعه و دیگران می‌پندارند که منشاء اصلی قریشی دارند. قریش هیچ گاه نوزادان دختر خود را زنده بگور نکردند و همچنین ساکنان ثقیف نیز چنان بودند چرا که آنان همسایگان قریش بودند و ارتباطات خویشاوندی با آن ها داشتند و دیگر آنکه آن ها نیز داخل در حمس بودند و قریش بود که آنان را وارد در حمس نمود.¹⁰³ جاحظ در ادامه می‌گوید: و تا آنزمان که اسلام ظهور نمود، هیچ زن قریشی خود را به قبیله دیگری منسوب نکرد و هیچ اسیری که مادرش قریشی باشد، نبود.

 قریش خود را از دیگر قبایل متمایز می‌کرد. آنان جز با دختران اشراف قبایل دیگر ازدواج نمی‌کردند و به آن ها تعهدی داده نمی‌شد جز آنکه آن ها داخل در حمس می‌شدند. آن ها خودشان، آنگونه که جاحظ تاکید کرده است – با دختران قبایل دیگر ازدواج می‌کردند بدون آنکه دختران به این ازدواج‌ها وادار گردند. این قبایل عبارتند از: عامر بن صعصعه، ثقیف، خزاعه و حارث بن کعب. آن ها (قریش) مردمی متعبد بودند (و کانوا دیانین) و بدان سبب جنگ نمی‌کردند. منظور از آن (دیانین) این بود که آن ها از دزدی، ظلم، راهزنی و زنا دوری می‌کردند.

 جاحظ در فصل دیگری دربارة صفات قریش بحث می‌کند و خاطر نشان می‌کند که قریش سخاوتمند بودند با وجود آن عطایای که به منظور دفع حملات می‌پرداخت. جاحظ به بخشندگی قریش تاکید کرده است. آنان به حجاج و خویشاوند ایشان رسیدگی می‌کردند. جاحظ می‌گوید: آن ها به افراد قبایل دیگر که به مکه می‌آمدند، سهمی از عطایا می‌دادند. غطفان مورد توجه خاص مغیره مخزومی بود. بنو عامر به نزد کس دیگری می‌رفت و تمیم نیز به نزد کسی دیگر می‌رفت. آن ها (یعنی قریش) ایشان را ملزم می‌ساختند که آداب حج را به جا آورند و نیازهای آن ها را تامین می‌کردند.¹⁰⁴ جاحظ تاکید می‌کند که قریش لقاح و مستقل باقی ماند. آن ها به هیچ کس خراج ندادند و اعمالی چون رفاده و سقایت و ... بر عهدة آن ها بود.

در فصل سوم جاحظ بار دیگر در مورد قریش تکرار می‌کند که آن ها داخل در حمس بودند، به دین خود پایبند بودند، آن ها نبرد نمی‌کردند، اسیر نمی‌شدند، با زنان به زور ازدواج نمی‌کردند و نوزادان دختر خود را زنده بگور نمی‌کردند و بار دیگر جاحظ تاکید می‌کند که قریش دخترانشان را به ازدواج دیگران در نمی‌آوردند مگر آنکه فرزندان آن ها را داخل در حمس می‌نمودند. آن ها مجبور بودند که در وادی ذی زرع بسر برند و باید وسیله‌ای برای معاش می‌یافتند و آن ها ایلاف را گرفتند و به مسافرت به نزد پادشاهان پرداختند....¹⁰⁵

در فصل چهارم جاحظ همان گزارش را در مورد حمس تکرار می‌کند. اما در آنجا جزئیاتی وجود دارد که شایسته توجه است. انیکه کاروان های بازرگانان (آنگونه که جاحظ می‌گوید) به سرزمین قیصر (بیرانس)، نجاشی (حبشه) و مقوقس (مصر) می‌رفتند. این تنها موردی است که به تجارت با مصر توسط بازرگانان مکه اشاره شده است. در این فصل جاحظ تمییزی میان حمس قریش و افرادی که به حمس از عامر بن صعصعه و حارث بن کعب پیوسته بودند، ترسیم می‌کند. قریش زمانیکه حمس را به وجود آورد از جنگیدن باز ایستاد، در حالیکه دیگر قبایل با وجود آنکه فکر حمس را پذیرفته بودند، به جنگ مشغول بودند. آن ها با زنان به زور ازدواج می‌کردند و در این حمله‌ها به غنایمی دست می‌یافتند و بدین سبب قریش نیرومند ماند.¹⁰⁶

ابن فقیه در روایت خود چنین ثبت کرده است که خزاعه، عامر بن صعصعه، ثفیف و مردانی از قبایل فکر حمس را پذیرفتند. او وضعیت تحمیل شده بر اشراف قبایل که با دختران قریش ازدواج می‌کردند، با جزئیاتی ثبت کرده است و اطلاعاتی دربارة محدودیت‌های تحمیل شده بر حجاج که داخل در حمس نبودند، ارایه کرده است. آن ها می‌بایستی زاد و توشته خود را هنگامیکه وارد مکه می‌شدند، رها می‌کردند، لباسهای خود را که خارج از محدوه مکه بر تن کرده بودند، در می‌آوردند و لباسهای اهل حرم را می‌پوشیدند. (لباسها را یا باید می‌خریدند، یا قرض می‌کردند یا هدیه می‌گرفتند)، اگر آن ها لباسهایی از اهل حرم نمی‌یافتند، مجبور بودند، عریان طواف را به جا آورند. آن ها (قریش) حجاج را ملزم ساختند اقامه را از مزدلفه شروع کنند. آن ها لقاح بودند، خراج به کسی نداده و هیچ پادشاهی برایشان حکم نمی‌راند.¹⁰⁷

یاقوت نیز حمس را یاد کرده است. بر طبق نوشتة او قریش قبایلی را در عقیده حمس با خود همراه گرداند: کنانه و جدیلة قیس و فهم و عدوان ثقیف و عامر بن صعصعه. او به سختی و مشقتی که آن ها بر خود تحمیل کرده بودند را خاطر نشان گردیده است. محدودیت‌هایی که به حجاج تحمیل می‌کردند و با تاکید بر این نکته که مردم مکه لقاح بودند. پادشاهان حیره، کنده، غسان و لخم برای بجا آوردن حج به مکه می‌آمدند و حمس قریش را به منظور ادای وظیفه و احترام به آن ها پذیرفته بودند.¹⁰⁸

در روایت حلبی، در اشعاری که به کاهنی از لهب نسبت داده شده است، از مکه به دار الحمس یاد شده است.¹⁰⁹

حلبی به شرایطی که قریش ازدواج می‌کردند، اشاره کرده است؛ قریشیان با زنان اسیر در جنگ، زنا کار ازدواج نمی‌کردند.¹¹⁰

منابع جزئیات آداب حمس و مشقت های ناشی از تحمیل آنرا در بردارند.¹¹¹ آن ها (کسانی که داخل در حمس نبودند) مجبور بودند در مزدلفه به جای عرفه توقف کنند.¹¹² در ایام حج آن ها باید در محدوده حرم باقی می‌ماندند. در ایام حج آن ها نمی بایست گوشت می‌خوردند یا ماست (شیر بسته و کهنه) تهیه کنند. آن ها نباید در سایه خانه‌ای می‌ماندند و از درها نباید وارد خانه‌ها می‌شدند.¹¹³ این بدیهی است که با سختیهای تحمیل شده، آن ها می‌خواستند تکریم به کعبه و حرم را بیان کنند.

 زمخشری بین ریشه حمس و حرم پیوستگی و ارتباط می‌بیند. به خاطر سکونت در حرم آن ها جایگاه والای را بدست آورده بودند. آن ها خود را اهل ا... می‌نامیدند،¹¹⁴ اندیشه حمس در واقع مرتبط با رسوم کعبه بود و آشکارا با این واقعیت که کعبه را حمساء می‌گفتند، تأیید می‌گردد.¹¹⁵

روشن است که ارتباط بین قریش و قبایل داخل در حمس افزایش می‌یافت. کاسکل خاطر نشان کرده که عامر بن صعصعه به خاطر داخل در حمس بودن ارتباط خوبی با ساکنان مکه داشتند.¹¹⁶ همانا شاعر و بزرگی از آن ها (عوف بن احوص بن جعفر بن کلاب) در نزد امیه به ماه حرام¹¹⁷ و جایگاه‌های مقدس قریشیان و قربانیهای که قربانی می‌کردند، سوگند خورده بود.¹¹⁸ گفته شده است که خالدبن جعفر عم عوف اولین کسی بود که خانه کعبه را با پارچه زربفت (دیباج) از عنائم کاروانی که او غارت کرده بود پوشاند.¹¹⁹ و کعب و کلاب از بنی عامر به کعب قریش و کلاب قریش خوانده می‌شدند.¹²⁰ مالک بن نویره از یربوع (تمیم) که داخل در حمس بود به گروهی از سواران اشاره می‌کند که به قریش (عمار) دربارة معرکه‌ای اطلاع دادند.¹²¹

پیامبر نیز خودش داخل در حمس بود. ¹²²او حرمی عیاض بن عمار مجاشعی تمیمی بود و زمانی‌که عیاض به مکه می آمد با لباسی که از پیامبر می‌گرفت، طواف می‌کرد. ¹²³

از روایت‌های که در قبل جمع گردیده است، آدمی می‌تواند این نظر را در مورد حمس بدست آورد: مبدا اساسی دربارة حمس تقدس ناحیه حرم و مستقل بودن آن و بی طرفی مکه بود. ¹²⁴

وصف امنیت مکه از طرف اشراف آن در ابیات زیر آمده است:

فرد بدوی نمی‌توانست نفس خود را به زندگی آرام مکه عادت دهد و بدین سبب قیس‌بن‌زهیر عبسی می‌گوید:

       مطالعه و نظر در برخی از رسوم و سنت‌ها در حقیقت بیان تجلیل آن ها از تقدس مکه بود. این تشکیلات شامل قبایل متحد شده مختلف بود. از میان آن ها قبیله تمیم یکپارچه در نواحی مختلف شبه جزیره سکونت داشت، روحیه ستیزه‌گری داشت. آن ها آماده بودند که برای اعتقاد به تقدس کعبه بجنگند.

 بنظر می‌رسد که ایلاف بر پایه حمس بنا شده بود. حمس شامل گروه‌های نخبه بود که از بقیه به واسطه روابط گسترده با مکیان جدا می‌شدند. عادات و روابط همانند هر دو تشکیلات (حمس و ایلاف) مشخصه اقتصادی نیز داشتند. پوشش دینی این تشکیلات تعجب آور نیست.¹²⁷

مردمی که داخل در حمس نبودند، حله نامیده می شدند. بر طبق گزارش ابن حبیب حله شامل همه تمیم (جز یربوع و مازن و ضبّه و حمیس و ظاعنه و الغوث بن مرّ)، همه قیس عیلان (جز ثقیف، عدوان و عامر بن صعصعه)، همه ربیعة بن نزار، هم قضاعه (جز علاف و جناب) و الانصار، خثعم و بجیله و بکر بن عبد مناة بن کنانه (تقسیمات دیگری از کنانه داخل در حمس بودند)، هذیل، اسد و بارق بود.¹²⁸ قبایل حله (در هنگام ادای حج) کاملا در آدابشان با موقع احرام و وقت طواف متفاوت بودند.

سومین گروه که توسط ابن حبیب ذکر شده است طلس بودند، شامل قبایلی از یمن و حضرموت یعنی عکّ، و ایاد است.¹²⁹

این تقسیم به سه گروه حمس، حله و طلس با تقسیمات دیگری نیز مواجه می‌شد. این شالکه تقسیم بندی قبایل بر طبق شناسایی حرمت مکه بود: الف: محرمون ب: محلون. محرمون شامل قبایل داخل در حمس و قبایل حله‌ای می شد که حج به جا می‌آوردند. محلون قداست مکه را نپذیرفته و حرمت ماه‌های حرام را نیز نگه نمی‌داشتند. محلون خطر واقعی برای مکه به حساب می‌آمدند.

 جاحظ تمام طی و خثعم را از محلون می‌شمارد. (ممن کان لایری للحرم و لا للشهر الحرام حرمة) و می‌گوید: محلین همچنین بسیاری از قبایل قضاعه و یشکر و حارث بن کعب بودند. آن ها با هم به سبب اختلاف نسب و دین دشمن بودند.¹³⁰

در مقابل این محلون صاحب موسم قول مشهور خودش را بر شرعی بودن ریختن خون آن ها اعلام کرد. من اجازه می‌دهم که خون محلون طی و خثعم را بریزید. هر وفت آن ها را دیدید و به شما حمله کردند، آن ها را بکشید.¹³¹

یعقوبی محلون را کسانی برشمرده است که شرعا در بازاها مرتکب ظلم می‌شدند. آن ها گروهی از اسد، طی، بکر بن عبد مناة بن کنانه و عامر بن صعصعه بودند.¹³² این بدیهی است که لازم بود قدمهایی برای محافظت از این بازارهای مستقل از سوی مکه در مقابل این دشمنان متمرد، چون راهزنان و دزدان برداشته شود.¹³³

یعقوبی می‌گوید: در میان این قبایل افرادی نیز بودند که چنین نمی‌کردند و خود شان را وقف کمک به مظلومان و جلوگیری از ریختن خون و متعهد بودن به انصاف کرده بودند. (نصبوا انفسهم) آن ها الذادة المحرمین خوانده می‌شدند. آن ها از عمرو بن تمیم، بنی حنظلة بن زید مناة (از تمیم) و هذیل و ثیبان و کلب بن و برة بودند. گروهی از آن ها در ماه حرام سلاح حمل می‌کردند و گروه دیگر از این کار خودداری می‌کردند.

 گزارش یعقوبی مهم است، آن موجب روشن شدن نقش گروه هایی از تمیم که به عنوان نیروی نظامی داخلی قبیله در جهت دفاع از مکه و بازارها بودند، می‌گردد.

می‌توان عبارت گردآوری شده از جاحظ در قبل را به یاد آورد،¹³⁴ جایی که ایلاف را به عنوان حراج که بر قبایل تحمیل می شد به عنوان دفاع از مکه در برابر گرگان قبایل، راهزنان و قبایل دشمن توضیح داده است. نمی‌توان آنرا فرض کرد که ایلاف ممکن بوده است شامل نکته‌ای دربارة پرداخت به این نیروی نظامی بومی برای محافظت از بازارها (اسواق) و مکه بوده باشد.

 جزئیات بیشتری دربارة این نیروی نظامی توسط مرزوقی ارایه شده است.¹³⁵  قبایل عرب بر طبق پذیرش ماه‌های حرام به سه دسته تقسیم شده بودند. کسانی که مرتکب اعمال حرام می‌شدند، اینها محلون بودند که به حرمت حرم احترام نمی‌گذاشتند و در حرم به دزدی و آدم کشی می‌پرداختند. مردمی که از آن کارها اجتناب می کرده و حرمت ماه‌های حرام را می‌پذیرفتند (یحرمون الاشهر الحرام). مردمی که به اصل وضع شده از سوی صلصل بن اوس بن مخاشن بن معاویه بن شریف از عمر و بن تمیم وفادار بودند. ¹³⁶ او قتال با محلین را مجاز می‌دانست.

روایتی از ابن‌کلبی (از طریق پدرش) رسیده است که توسط ابن کلبی و ابوخراش رد شده است. آن‌ها می‌گویند که: آن ادعا بنو‌تمیم بوده است. مسلما بر طبق نظر ما آن قلمس و اجدادش بوده‌اند و او کسی بود که جا به جایی ماه‌های حرام (نسی) را باب کرد، ردیه ابن کلبی و ابوخراش مرتبط با همه روایت راجع به صلصل نیست. آن تنها به این عبارت مربوط می‌گردد که‌: فانه احل القتال المحلین. ابن کلبی به نظر می‌رسد که ترجیح می‌دهد گفته را از سوی منسی‌(کسیکه مرتکب نسی گردیده است) بداند. در واقع نسی کسی است که این گفته را ادا کرده است. اما گروهی از صلصل (المحرمین- الذادة) به عنوان کسانی که این مطلب را می‌گفته‌اند، عنوان شده‌اند.

شهرستانی روایت غریبی را در توضیح قلمس آورده است.¹³⁷ او ادعا می‌کند که قلمس (در متن المتلمس) بن امیة کنانی بر دین تمیم بوده است (علی دین بنو تمیم). عصامی¹³⁸ روایتی از ابن کلبی که از کتاب فاکهی، تاریخ مکه، ثبت کرده است. در این روایت که بخشی از آن اضافه شده است به نظر می‌رسد که از اهمیت برخوردار باشد. در این روایت می‌گوید: گروهی از صلصل نپذیرفتند که در کنار چاه منی فرود آیند که بئر صلصل خوانده می‌شد و از این مکان پراکنده می‌شدند تا به گروه‌های مختلف مردم برسند.¹³⁹ روایت دربارة محرمین الذادة به نظر می‌رسد، درست باشد. اسید از قبیله صلصل روابط گسترده‌ای با مکه داشتند. برخی از بنی اسید به مکه می‌آمدند و هم پیمان با خاندان های با نفوذ می‌شدند و بدین ترتیب ثروتمند می‌گردیدند، با دختران خانواده‌های اشراف ازدواج می‌کردند و شهروندان محترم مکه می‌گشتند. خاندان اسید بن نباش با نفوذ بودند. بیوتات آن ها در نزدیکی کعبه بود. ¹⁴⁰ اعشی بن زرارة بن نباش برای دو فرزند حجاج بن عامر، نبیه و منبه که در بدر کشته شده بودند، گریه کرده بود.¹⁴¹  ام‌بغیض‌بن‌عامر بن هاشم بن عبد مناف بن عبد الدار دختر نباش بن زرارة بود. ¹⁴² یکی از کوه های مکه را به نام بنی‌نباش نامیده بودند. ¹⁴³ در روایتی جعلی – با این وجود ممکن است حاوی حقایقی باشد – ادعا گردیده است که اکثم بن صیفی خردمند مشهور عرب اسید، دانش خود را از قصی، عبد مناف و هاشم و ابوطالب گرفته است. ¹⁴⁴در روایت جعلی دیگر ادعا شده است که اکثم علم نسب را از عبد المطلب فرا گرفت. ¹⁴⁵در روایت جعلی دیگر ادعا گردیده است که او اولین یا دومین شوهر خدیجه، ابوهاله بوده است.

خانواده اوس بن مخاشن نیز یکی دیگر از اشراف بودند. نوادگان اوس بن مخاشن نگهبانان حرم شمس، بت مورد پرستش ضبّه، تمیم، عکّ، ایاد و ثور بودند. ¹⁴⁶ این بت توسط هند فرزند ابن خدیجه و صفوان بن اسید از بنی مخاشن شکسته شد. ¹⁴⁷و ابن صفوان با درة دختر ابی لهب ازدواج کرده بود و از او صاحب فرزندانی به نام های عوف و قعقاع گردید. ¹⁴⁸مخاشن بن معاویه بن جروة بن اسید، ذو الاعواد، خوانده می‌شد. ¹⁴⁹و صیفی ابن ریاح بن حارث بن مخاشن بن معاویه بن جروة بن اسید، ابواکثم، دوالحلم یا ذو الاوبار لقب گرفته بود. ¹⁵⁰ (به خاطر گله‌های فراوانی که دارا بود) و ربیعه بن مخاشن و پدرش مخاشن به عنوان قاضی و داور قبیله مورد احترام بودند. ¹⁵¹ اما صلصل که امر محرمین الذادة را به او نسبت می‌دهند، روابط گسترده‌ای با مکه داشت. او در راس موسم و قاضی و داور عکاظ بود. ¹⁵²

وظیفه‌ای که به تمیم محمول شده بود در مکه و بازارهای مکه، مدرک بدیهی است بر اهمیتی که تمیم در شکل گیری قدرت اقتصادی مکه ایفا کرده است. تمیم در مکه به خود لقب افاضة داده بود و بازار عکاظ را کنترل می کرد. عکاظ یکی از بازارهای مهم بود، چرا که تجمع گاه عمومی برای بیان عقایل، برای قبایل بود و در آنجا خودشان را از نظر ادبی، سیاسی و اقتصادی نشان می‌دادند.¹⁵³ این همکاری با تمیم در بازار عکاظ به قریش کمک کرد تا از رقابت و درگیری دور بماند و برای قریش تقدس و نفوذ در این بازارها همراه آورد. ¹⁵⁴سهم تمیم در نظام مکه بوسیله ابن حبیب آنگونه که در پی خواهد آمد، روشن گردیده است: رهبران (ائمه) قبایل (بعد از عامر الظرب) در مواسم و نظارت بر عکاظ بنو تمیم بودند. نگهبانان دین و امانتداران قبله قریش بودند، مفسران معتمد دین از بنو مالک بن کنانه بودند.¹⁵⁵ ابن‌حبیب فهرستی از روسا تمیم که به عنوان موسم و داور در عکاظ بودند، ارایه کرده است. آن ها عبارتند از: 1- سعید بن مناة بن تمیم 2- حنظله بن زید مناة بن تمیم 3- ذویب بن کعب بن عمرو بن تمیم 4- مازن بن مالک بن عمرو بن تمیم 5- ثعلبه بن یربوع بن حنظبة بن مالک بن زید مناة 6- معاویه بن شریف بن جروة بن اسید بن عمرو بن تمیم 7- الاضبط بن قریع بن عوف بن کعب بن سعد بن زید مناة 8- صلصل بن اوس بن مخاشن بن معویه بن شریف بن جروة بن اسید 9- سفیان بن مجاشع و سفیان آخرین کسی بود که دو منصب موسم و داوری عکاظ را داشت. زمانیکه سفیان درگذشت این دو منصب به دو نفر واگذار گردید، محمد بن سفیان وظیفه داوری عکاظ را داشت. همزمان با ظهور اسلام داور عکاظ، اقرع بن حابس بن عقال بن محمد بن سفیان بن مجاشع بود. و بعد از صلصل اجازة موسم بر عهده علاق بن شهاب بن لای از بنی عوافه بن سعد گذاشته شد. ¹⁵⁶

آخرین کسی که وظیفه اجازه را در زمان ظهور اسلام بر عهده داشت، کرب بن صفوان بود.¹⁵⁷  فهرست داوران تمیم که بلاذری از طریق ابن کناسة ارائه می دهد، درست همانند فهرست المحبر است. ¹⁵⁸ فهرست مشابه نیز در نقائض¹⁵⁹ و مرزوقی در امکنة¹⁶⁰ آورده‌اند. ابن حزم نیز در فصلی که در متن چاپ شده،¹⁶¹ موجود نیست، گزارش می‌دهد که تمیم داوری عکاظ و افاضة را که قبلا در دست عدوان بود، دریافت کرده بود، آخرین افراد از عدوان عامر بن ظرب و ابی سیارة بودند. آخرین فردی که افاضة را انجام می داده، همزمان با ظهور اسلام، کرب بن صفوان و آخرین داور اقرع بن حابس بودند. تمیم وظایف رمی، نفر و اجازه از صوفه را بر طبق گزارش ابن حزم به ارث در دست داشت. شاعران تمیمی آنرا در اشعارشان وظایفی را که تمیم انجام می‌داد، یاد کرده‌اند. فرزدق به وظیفه حکم که توسط اجدادش انجام می‌شده، افتحار کرده و می‌گوید:

و همانند او جریر به اداء وظیفه قضاوت و داوری افتخار کرده است:

(در اینجا در نقل اختلاف است: و نحن الحاکمون علی عکاظ¹⁶⁴).

شعری از حسان بن ثابت حاکی از توجه او به نقش تمیم در این بازارها نیز وجود دارد:

(بهترین آنچه که شما بدست آوردید از عزت و سربلندی، کمک های به ما در حراست از بازارها است)

این بیت چهاردهم از قصيدةحسان بن ثابت است، زمانیکه در مقام پاسخ گویی به قصیده فردی از تمیم که برای مقابله با پیامبر در سال 9 هجری به مکه آمده بود، این قصیده را سروده بود. عرفات این شعر را تحلیل کرده است¹⁶⁶ و نتیجه گیری کرده که با وجود آنکه این شعر را به حسان نسبت می‌دهند، در واقع توسط فردی از انصار در زمانی پیشتر سروده شده است. متاسفانه عرفات این بیت را تحلیل نکرده است. نتیجه گیری عرفات با این وجود، تا آنجا که می‌دانم قابل قبول نیست، بدون توجه به این بیت. فرض می‌کند که شاعری انصاری تمیم را هجو کرده است و او متذکر ارتباط بین مکه و تمیم نشده است. در زمان‌های پیشتر که قریش مورد احترام والایی در جامعه اسلامی بود، ردافة قریش نباید مورد اهانت قرار می‌گرفت.

عرفات خاطرنشان کرده است که شعر حسان مشخصا به دو بخش تقسیم می شود. هشت بیت اول تفاخر است و مدح از اول شخص جمع، دقیقا در همان مشخصه اشعار شعرا انصاری متاخر که به حسان منسوب گردیده است. شش بیت باقی مانده تهدید و هجو خطاب به بنی دارم است. ¹⁶⁷ما در اینجا نسبت به هشت بیت شعر که شامل تمجید انصار و تاکید بر یاری انصار از پیامبر، توجهی نداریم. چه بسا عرفات در جمع بندی خود از این ابیات که فردی انصاری آن ها را سروده است و به نسل های بعد تعلق داشته است، درست گفته باشد. اما چرا این فرد انصاری نسل متاخر در این شکل تند به سعایت از تمیم برخاسته است؟

در ابتدا می‌توان گفت که شش بیت از اشعار حسان (9-14) پاسخ به شعر زبرقان بن بدر باشد. ¹⁶⁸در چهار بیت ثبت شده به نام زبرقان او قبیله اش را تمجید کرده و کردار آن ها را ستوده است و ابیات حسان در حقیقت پاسخی به او و نقض اشعار زبرقان است. ابیات حسان که قبلا ذکر شده پاسخ به اولین بیت زبرقان است:

(به نزد تو می آییم تا مردم فضل ما را بدانند، زمانیکه آن ها در بازارها حضور پیدا می‌کنند).

شعر به نظر می‌رسد به وظیفه تمیم که در بازارها انجام می‌دادند، اشاره می‌کند. پاسخ حسان – در دفاع از پیامبر – واضح است: شما جز پیشکار (ارداف) در بازاها چیزی دیگر نیستید و آن آخرین حد فضل بود که شما بدست آوردید. درستر آن است که این بیت بعد از بیت دهم قصیده باشد. سه بیت که حسان در آن ها ادعامی مجد تمیم را رد کرده بود. سه بیت دیگر (11-13) همگی در تهدید و برانگیختن به پذیرش اسلام است.

هجاء تند در ابیات حسان تعجب آور نیست. حسان به شعر گفتن معروف بود و در اشعارش از پیامبر دفاع می‌کرد و از مخالفانش عیب جویی می‌کرده است، از شکست هایشان در جنگ‌ها و عیوب نسبشان. ¹⁶⁹

 عرفات انتساب این ابیات به حسان را رد کرده و خاطر نشان می‌کند: اما آن مورد تردید است، چرا که با توجه به شخصیت پیامبر که با درایت سیاسی همراه بود، اجازه بدهد که حسان آن ها را هجاء و تهدید کند که می‌توانست در آن موقعیت مشهور آن قبیله بزرگ را از اسلام آوردن برگرداند.¹⁷⁰ بحث عرفات قابل قبول است اما در اینجا روایتی هست که جه بسا بتواند، جوابی معقول به سوالی که عرفات در این مورد مطرح کرده است، پاسخ دهد. بر طبق روایتی که در سيرة حلبیه¹⁷¹ آمده است، مفاخره‌ای بین اقرع تمیمی¹⁷² و حسان بوده است در حالیکه پیامبر نیز حاضر بوده است. اقرع قصیده‌ای سرود و حسان در نقض او قصیده‌ای گفت و زمانیکه پیامبر قصيدة حسان به اقرع را شنید، گفت: بی نیاز بودی که اموری را ذکر کنی که تو فکر می‌کنی مردم آن ها را فراموش کرده اند و سخن پیامبر – آنگونه کلبی می گوید – بر اقرع بیش از سخنان حسان گران آمد.

عجیب نیست که بیت چهاردهم حسان در مصادر متاخر حذف گردید. وظیفه تمیم نیز فراموش شد و جز از سوی شعراء تمیم در صدر اسلام دیگر ذکر نشده است. بازارهای قدیم سابقا پایان یافته بود و آن شعر امکان ندارد، بخواهد گفتگوی از مفاخره یا هجاء داشه باشد. برقوقی مفسر شرحی بر این ماجرا آورده است که در پی خواهد آمد. حسان می‌گوید: برای شما بهتر آن است که اسلام آورید، چراکه اسلام آوردن برای شما شرف والایی خواهد بود و در همه محفلها نیز چین خواهید بود و این بهتر است از آنچه که برای بدست آوردن آن می‌کوشید.¹⁷³ این شرح به سختی قابل قبول است. عبارت و افضل مانلتم در اشاره به آینده معنی ندارد، بلکه به گذشته اشاره می‌کند. بینی که در آن حسان آنان را حجاء گفته بود، در سال 9 هجری بود: شما پیشگاران (ارداف) ما (قریش) در بازاها هستید.

ابیات‌(12-13) از شعر (بیت سوم از قسمت دوم) موقعیت واقعی را شرح می دهد: اگر شما می‌خواهید زندگیتان را حفظ کنید و اموالتان به عنوان غنایم جنگی تقسیم نگردد، برای خدا شریک قرار ندهید و اسلام بیاورید و جامه همچون غیر عرب‌ها بر تن نکنید.¹⁷⁴

وضعیتی که در این ابیات ذکر شده است. آشکارا در ابیات فرزدق ذکر شده است. تهدید حسان به اینکه تمیمیان به عنوان اسیر جنگی در بازارها فروخته شوند، تنها یک تهدید صرف نبود. فرزدق به دارم فخر می‌کند و می‌گوید:

در اشعاری دیگر فرزدق تاکید می‌کند که رهایی آن ها از اسیری ناشی از شفاعت اقرع از آن ها نزد پیامبر بود:

روایتی که از طریق کلبی (در شرح این ابیات) ضبط شده است، بیان می‌کند که اقرع به شفاعت از اسراء بنی عمرو بن جندب بن عنبر بن عمرو بن تمیم برخاست و قول داد که فدیه مردمش را بپردازد.¹⁷⁷ اشعار حسان دربارة تمیم به نظر درست می‌آید.

 آنچه کسی می‌تواند در آن با عرفات همرایی باشد، دربارة ابیات متقدم حسان است. اما باز هم برهان کافی که این ابیات، سرودۀ حسان نباشد، نیست. امثال این ابیات در سیاست هجاء تعجب آور نیست.

 مشکل وفد تمیم شایسته است که جداگانه دنبال شود. وظایف دنیوی تمیم در بازار، پیش تر مورد بحث فرار گرفت، با وظایف مهمی که از سوی خویشان تمیم در موسم حج ایفا می‌گردید، تکنیل شده بود. در روایتی از سيرة ابن هشام که در پی خواهد آمد به وظایف تمیم در موسم حج اشاره شده است:

غوث بن مرّ بن اد بن الیاس بن مضر سابقا به مردم اجازه می‌داد که در موسم حج از عرفه بگذرند. این وظیفه در میان فرزندان او باقی ماند. او و فرزندانش در گذشته صوفه نامیده می‌شدند و زمانی که غوث بن مر عهده‌دار امر شد، همسرش که از قبیله جرهم بود، فرزندی نزاییده بود. همسرش نذر کرد که اگر فرزندی پسر به دنیا آورد، او را به عنوان خادم کعبه و محافط آن قرار دهد. پس غوث متولد گردید و همراه با دایی‌هایش از جرهم در روزگاران نخست به امور کعبه می‌پرداخت و به مردم اجازة عزیمت از عرفه را می‌داد به جایکه کعبه بود. فرزندان او این عمل را انجام می‌دادند تا اینکه این کار از دست آن ها خارج شد. مر بن ادبه نذر وفاء نذر مادرش اشاره کرده است و می‌گوید:

و غوث بن مر – آنگونه که پنداشته‌اند – مردم را روانه می‌کرده است:

یحیی بن عباد بن زبیر از پدرش نقل می‌کند که صوفه مردم را از عرفه می‌فرستاد و به آن ها اجازه می‌داد که آن ها منا را ترک کنند. وقتیکه روز حرکت می‌رسید، آن ها به رمی جمرات می‌رفتند، مردی از صوفه باید رمی را برای مردم آغاز می‌کرد. هیچ کس تا او سنگ نمی‌انداخت، رمی را شروع نمی‌کرد. آن‌هایی که عجله داشتند به نزد او می‌رفتند و می‌گفتند: برخیز و رمی را شروع کن تا ما نیز همراه تو رمی کنیم. او می‌گفت: نه به خدا سوگند تا خورشید غروب کند و آن هایی که می خواستند، سریع آنجا را ترک کنند به او سنگ می‌انداختند تا عجله کند؛ وای بر تو، برخیز و رمی کن. اما او نمی‌پذیرفت، تا زمانیکه خورشید غروب نمی‌کرد و آنگاه به رمی می‌پرداخت و مردم نیز همراه با او به رمی جمرات می‌پرداختند. زمانیکه آن ها رمی را به پایان می‌رساندند و وفتی می‌خواستند منا را ترک کنند، صوفة هر دو طرف تپه را گرفته مانع می‌شدند که مردم برگردند و می‌گفتند : چیزی به صوفه بدهید و تا کسی چیزی نمی‌داد، نمی‌گذاشتند رد شوند. وقتی که صوفه می‌رفت و از آنجا می‌گذشت، مردم نیز آنجا را ترک می‌کردند و به دنبال آن ها می‌رفتند. این چنین بودند تا منقرض شدند. بعد از آن ها خویشانشان انجام آنرا به ارث بردند. آن ها مقعدد بنو سعد بن زید مناة بن تمیم بودند. از آنان نیز به صفوان بن حارث بن شجنه انتقال یافت. و صفوان همان کسی است که به حجاج اجازه می‌داد که از عرفه بگذرند و این در میان آن ها بود تا آخرین آن ها که کرب بن صفوان بود، که اسلام آمد. اوس بن تمیم بن مغراء سعدی گفته است:

اشعار ابن مغراء، فراوان به عنوان شاهدی آورده شده و مورد استناد قرار ‌گرفته و وظیفه محول شده به کرب بسیار مشهور بوده است.¹⁷⁹ ابیات مهمی از اوس بن مغراء نیز در دست است که همان دلالت را بیان می کند: