تجزیه عنصری مسکوکات غازان محمود ایلخانی با استفاده از دستگاه پیکسی

نویسنده: پرستو مسجدی خاک

نسخه PDF نوشته:

| تجزیه عنصری مسکوکات غازان محمود ایلخانی با استفاده از دستگاه پیکسی |

درآمد

با آمدن مغولان به ایران تحولات سياسي  تاریخی و فرهنگی رخ داد که این تحولات را بر روی سکه‌های ایلخانی می توان مشاهده نمود. از جمله آنکه نام خلیفه که در ادوار سلجوقی بر روی سکه‌ها ضرب می‌شد، در این دوره با انحطاط عباسیان نام خلیفه دیگر بر روی سکه ضرب نمی‌گردد. در سکه‌های اواسط ایلخانی القاب شاهان به اویغوری حک می‌شد و در اواخر این دوره نام و القاب سلاطین به فارسی بر روی سکه نوشته می‌شد. در این مطالعه تعداد 16 سکه نقره متعلق به دوره  ایلخانی (غازان‌خان)، با استفاده از دستگاه پیکسی مورد تجزیه عنصری قرار گرفت. مطالعه ترکیب عنصری سکه‌ها اطلاعاتی درباره وضعیت ضرب سکه در دوره این سلطان ایلخانی دراختیار ما قرار می‌دهد. میزان نقره در سکه‌ها بین 68.33 تا 93.15 متغیر بود. نتایج ما درصد بالایی از مس را در سکه‌ها نشان می‌دهد که این میزان مس می‌تواند با توجه به ضرورتهای سیاسی، اقتصادی به سکه افزوده شده است.

مقدمه

امروزه در مطالعات سکه شناسی از تکنیکهای غیر مخرب مانند پیکسی، ایکس آرف و... در جهت شناسایی ترکیبات عنصری سکه و فلزات استفاده می شود. مطالعه ترکیبات عنصری فلزات اطلاعات سودمندی درباره تکنولوژی ضرب سکه، وضعیت سیاسی، اقتصادی زمان ضرب سکه در اختیار ما می گذارد (Vijayan&Choudhury 2004). در مطالعات سکه شناسی تعیین سطح تمرکز طلا حائز اهمیت است، چرا که تمرکز طلا در مصنوعات نقره‌ای می‌تواند نشانه‌ای از سنگ معدن نقره مورد استفاده باشد (Meyers et al, 1976). غلظت بالای طلا در سکه‌های نقره ممکن است نشانه‌ای از منشاء خارجی نقره باشد. میزان بالای سرب در سکه بیانگر استفاده از سرب گالنا در ضرب سکه‌های نقره‌ای است (Flament&Marchetti, 2004). همبستگی منفی بین نقره و مس به معنای جایگزینی نقره بوسیله مس است (Uzonyi et al, 2000).

در این مطالعه تعداد 16 سکه نقره متعلق به دوره ایلخانی با تکنیک پیکسی مورد آنالیز قرار گرفت. این سکه‌ها با توجه به نوشته روی آن ها، متعلق به غازان محمود بوده و در ضرابخانه استرآباد ضرب شده بودند (لوح1). هدف از این مطالعه بررسی ترکیب عنصری سکه‌ها و روشن شدن وضعیت ضرب سکه در دوره این سلطان ایلخانی و انطباق آن با مستندات تاریخی این دوره می باشد. نتایج مطالعه این سکه‌ها در جدول یک آمده است.  

پیشینه تاریخی

حکومت ایلخانی در ایران به وسیله هولاگو در  654ق / 1256م. پایه گذاری شد. آخرین پادشاه از این سلسله موسی‌خان (1336 م.) نام داشت؛ در این دوره چندین خان که دست نشانده امیرحسین بزرگ جلایری و امیر حسن کوچک چوپانی بودند، به حکومت رسیدند.

با روی کار آمدن ایلخانان تحولات حکومتی در کشور رخ داد و این تحولات بر روی سکه‌ها نیز نمود یافت. از جمله انقراض حکومت عباسی که موجب حذف نام خلیفه از روی سکه‌ها شد. تهاجم مغولان با ویرانی های بسیار در ایران همراه بود و علاوه بر آن سیاستهای مالی نایب السلطنه های خان بزرگ و ایلخانان موجب تضعیف اقتصادی کشور گردید. یکی از سلاطین بزرگ ایلخانی غازان بود. دردوره غازان محمود 694-704 ق/ 1295- 1304 م. اصلاحاتی به منظور احیاء اقتصاد کشور انجام شد؛ از جمله آن احیای گردش پول، برقراری نرخ ثابت برای مسکوکات نقره (یک مسکوک نقره وزنی حدود 13.6 گرم داشت.) و برقراری نظام واحد اوزان و مقادیر برای سراسر مملکت بود. اگرچه این اقدامات باعث بهبود اقتصاد کشور شود ولی به دلیل بالا بودن مالیاتها وضعیت اقتصادی پیشرفت چشمگیری نیافت (Boyle, 1968: 467- 470).

مواد و روشها

روش آماده سازی

در این پژوهش مجموعه 16 سکه‌های نقره (16 عدد) متعلق به غازان محمود ایلخانی که در موزه‌های خصوصی نگهداری می‌شدند؛ مورد مطالعه قرار گرفت. در ابتدا به منظور حذف آلودگی از سطح سکه‌ها، آن ها را با استفاده از آب مقطر و سپس استن تمیز کردیم و پس از خشک شدن به منظور  آزمایش به آزمایشگاه واندوگراف سازمان انرژی اتمی ارسال کردیم.

روش آزمایش

نمونه‌ها با استفاده از دستگاه پیکسی مورد مطالعه قرار گرفت. دو پرتو پرتون MeV با شدت جریان 2 نانوآمپر از شتاب دهنده واندوگراف سازمان انرژی اتمی برای بمباران سکه‌ها استفاده شد. میزان انرژی 2مگا، اندازه پرتو در موقعیت هدف، نیم در نیم میلی متر بود. مشخصه اشعه ایکس ساطع شده از نمونه ها توسط آشکارساز سی لی (170الکتروولت)، در زادیه 45 درجه خط پرتو شناسایی شد. هر هدف به مدت حدود 3 دقیقه اجرا شده است. از نرم افزار GUPIX برای تجزیه و تحلیل طیف­ها استفاده شد. در زیر نمونه ای از طیف یک سکه آورده شده است. مقدار فشار محفظه ده به توان منهای 5 تور می‌باشد. محفظه دارای دو درگاه جهت مشاهده و چندین درگاه دیگر برای وارد کردن مواد می باشد. سیگنال آشکارساز شکل گرفته و تقویت شد و در نهایت از طریق ارتفاع پالس، طیف انرژی ذخیره شد و در تحلیلگر چند مجرایی نشان داده شد.

نتایج و بحث

در این مطالعه تعداد 16 سکه نقره متعلق به دوره ایلخانی  با استفاده از تکنیک پیکسی مورد تجزیه عنصری قرار گرفت. این سکه‌ها همان طور که بر روی آن ها ضرب شده است، مربوط به غازان بوده و در ضرابخانه استرآباد ضرب شده اند. وزن سکه‌ها بین1.65 تا 3.94 متغیر بود. عناصر بدست آمده از آنالیز سکه‌ها شامل سیلیسیم، کلر، کلسیم، آهن، مس، روی، نقره، طلا و سرب می‌باشد. میزان نقره در سکه‌ها بین 68.33 تا 93.15 و میانگین نقره در سکه‌ها 84.96 بود. تغییر در میزان غلظت نقره در سکه‌ها نسبتاً بالا است و می‌تواند در نتیجه ضعف اقتصادی در این دوره باشد. با توجه به آنکه طلا نشانه‌ای از سنگ معدن نقره است (Meyers et al, 1976).

در گذشته فن آوری ذوب و استخراج فلزات خیلی پیشرفته نبود و بنابراین برخی عناصر به صورت عنصر نادر (حدود 1 درصد) در مسکوکات باقی می ماند. مس از جمله عناصری است که همراه سکه وجود دارد و میزان آن بین 1 تا 2 درصد می باشد. میزان مس در سکه‌های غازان محمود بین 4.16 تا 27.24 متغیر بوده؛ این میزان بالای مس در سکه‌ها به منظور بالا بردن استحکام سکه و علاوه بر آن بنابر ضرورتهای سیاسی و اقتصادی به سکه‌ها اضافه شده است (Tripathy et al, 2010)؛ چرا که هر چه جامعه‌ای دچار ضعف اقتصادی بیشتری باشد بر میزان فلزات همراه نقره افزوده شده و از میزان نقره کم می‌شود و در نتیجه سکه عیار پایین‌تری می‌یابد (1). نتایج ما میزان ناچیزی آهن را تنها در سکه شماره 5 نشان می‌دهد که می‌تواند نتیجه آلودگی خارجی در تماس با گرد و غبار باشد که قشری را بر روی سطح سکه به وجود آورده است (Hajivaliei et al, 2008). میزان بالای سرب در سکه‌ها نشان دهنده استفاده از معادن سرب و روی در ضرب سکه‌ها است (Uzonyi et al 2000) . با توجه به آنکه سرب می‌تواند نشانه‌ای از سطح تکنولوژی استحصال سکه نقره باشد؛ بنابراین تمرکز زیر یک درصد سرب در برخی از سکه‌ها نشاندهنده استحصال خوب سنگ معدن سرب مورد استفاده می‌باشد (Kantarelou et al, 2011).

نتیجه‌گیری

در این مطالعه به منظور پی بردن به وضعیت ضرب سکه در دوره غازان‌محمود حکمران ایلخانی و انطباق آن با منابع تاریخی، مجموعه‌ای از سکه‌های نقره متعلق به این سلطان که در یک ضرابخانه ضرب شده بود، مورد مطالعه قرار گرفت. بنابر منابع مکتوب در دوره ایلخانیان، کشور از وضعیت اقتصادی خوبی برخوردار نبود و علی رغم اصلاحاتی که غازان محمود برای بهبود وضعیت اقتصادی انجام داد؛ ضعف وضعیت اقتصادی و حکومتی این دوره را می توان در عیار سکه‌ها دید. با این حال، با توجه به اینکه میزان تغییر در غلظت نقره در این سکه‌ها نوسان نسبتاً زیادی دارد، ممکن است سکه‌های با عیار پایین در اوایل سلطنت غازان محمود و قبل از انجام اصلاحات اقتصادی او ضرب شده باشد. با این حال به دلیل مخدوش شدن تاریخ ضرب این سکه‌ها، اظهار نظر قطعی در این زمینه نمی‌توان نمود. 

منابع

Boyle., J. A. (1968) The Cambridge History of Iran The Saljuq and Mongol Periods Vol 5 Cambridge University Press.

Flament.,Ch. Marchetti., P. (2004)¬ Analysis of ancient silver coins, Nuclear instruments andMethods in Physics research Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms. 226, 1-2 179-184.

Hajivaliei., M. Mohammadifar., Y. Ghiyasi.,K. Jaleh., B., Lamehi-Rachti., M and Oliaiy., P.(2008) Application of PIXE to study ancient Iranian silver coins, Nuclear instruments and Methods in Physics research section B: Beam Interactions with Materials and Atoms, Vol. 266, Issue 8, 1578-1582.

Kantarelou., V, Jose Ager, F, Eugenidou., D, Chaves., F, Andreou., A, Kontou., E, Katsikosta., N, Respaldiza., M. A, Serafin., P, Sokaras. D, Zarkadas., Ch., Polikreti, K, and Karydas, A. G. (2011) X-ray Fluorescence analytical criteria to assess the fineness of ancient silver coins: Application on Ptolemaic coinage. Spectrochimica Acta Part B: Atomic spectroscopy, Vol. 66, Issues 9–10, 681–690.

Liritzis, I and Zacharias, N (2011) Portable XRF of archaeological artifacts: Current research, potentials and limitations. In X-ray Fluorescence spectrometry (XrF) in

Geoarchaeology, (Shackley, M.S, editor), Springer, New York 109-142.

Meyers, P.,Van Zelst, L., Sayre, E.V (1975) Major and Trace Elements in Sasanian Silver, Archaeological Chemistry, Advances in Chemistry Series, 138, American Chemical society, 22–23.

Tripathy, B., Tapash, B., Rautray, R., Rautray, A. C and Vijayan, V (2010) Elemental analysis of silver coins by PIXE technique. Applied radiation and isotopes, Vol. 68, Issue 3, 454-458.

Uzonyi, I., Bugoi, R., Sasianu, A., Kiss, A. Z., Constantinescu, B (2000) Characterization of Dyrrhachium silver coins by micro-PIXE method, Nuclear instruments and Methods in Physics research Section B, Vol. 161, 748-752.

Vijayan, V. R. K., Choudhury, R.K (2004) Analysis of Silver Coins By External PIXE, 10^th International Conference on Particle Induced X-ray Emission and its Analytical Applications PIXE, Portorož, Slovenia. University of Ljubljana, 302.1- 302.4.