تاریخ نویسی انجامه ها بوسیله کسرهای اعشاری

مقدمه

مدتی پیش نویسنده این سطور که علاقه­مند بررسی تطور گاه­شماری در ایران و شناسایی اسناد تاریخ­دار است برحسب اتفاق به انجامه­ای در نسخه­ای خطی برخورد که روش نگارش تاریخ کتابت نسخه در این انجامه، روشی بدیع و البته کمی پیچیده به نظر می­آمد. پس از جستجو معلوم شد که این روش تاریخ­نویسی انجامه­ها که در بیان ریاضی امروزین به آن استفاده از کسرهای اعشاری گفته می­شود حدود 5 قرن سابقه داشته و مقاله­ها و گزارش­های چندی نیز درباره آن به زبانهای آلمانی و عربی تألیف شده است. در جهت معرفی این روش تاریخ­نویسی در انجامه­ها نویسنده این سطور تصمیم گرفت با جمع­آوری نمونه­های ایرانی این روش، گزارشی در خور خوانندگان فارسی زبان پدید آورد.

1. کلیات

در انجامه نسخه­ای از کتاب حاشیةالقوانین از میرزا ابوالقاسم گیلانی قمی (فقیه و اصولی قرن سیزدهم، مرگ در 1231 ق) متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (که مشخصات و انجامه آن در جلد پنجم فهرست نسخه­های خطی این کتابخانه تألیف محمدتقی دانش­پژوه ص 1673 آمده) چنین آمده است: «... و کان الفراغ من تسویدها فی منتهی الثلث الاول من النصف الثانی من السبع الخامس من الخمس الرابع من النصف الثانی من الثلث الثانی من الثلث الثالث من الربع الاول من الخمس الخامس من النصف الاول من الخمس الرابع من النصف الاول من الخمس الثالث من النصف الاول من الالف الثانی. .» که همانگونه که در ادامه این مقاله نشان خواهیم داد متعلق به تاریخ پنج شنبه نوزدهم ماه ربیع الاول سال 1235 قمری می­باشد.

پیش از پرداختن به اصل موضوع بهتر است نگاهی به ادبیات موجود درباره بررسی این روش بیاندازیم. در سال 1948 م / 1327 خ هلموت ریتر در مقاله­ای که در شماره اول از سال اول مجلد oriens منتشر کرد به صورتی عالمانه به شرح درباره چنین روش انجامه­نویسی پرداخت. ریتر در این مقاله نوشته است که در پی برخورد با چند نمونه از این انجامه­ها به بررسی آنها پرداخته و علاقه­مند به دانستن چگونگی طرح آنها در متون مختلف شده است. قدیمی­ترین انجامه­ای که از این­گونه تاریخ­نویسی در آن یادی شده و ریتر موفق به یافتن آن شده انجامه­ای است که کمال پاشازاده (مشهور به ابن کمال پاشا، نویسنده اهل عثمانی، مرگ در 950 ق) آن را تهیه کرده است. در عین حال، ریتر (ص 238) نوشته است که بر حسب اتفاق گزارشی از چگونگی حل این روش انجامه­نویسی را در کتاب تسهیل المجاز الی فن المعمی و الالغاز تألیف شیخ طاهر بن صالح بن احمد جزایری (مورخ و نویسنده اهل شام و متولد دمشق، زندگی 1268ـ1338 ق) یافته است. نقل قول ریتر از این کتاب (برابر صفحات 49 تا 55 متن اصلی کتاب و ص 239 تا ص 242 مقاله ریتر، به نقل از خود ریتر) گزارشی از راه مطالعه این­گونه انجامه­ها است. در عین حال، قابل ذکر نیز هست که کوشش مولف این سطور برای یافتن نسخه­ای از تسهیل المجاز در ایران تـاکنـون بی­نتیجه مانده است. ریتر در انتهای مقاله خود به نقل از همین جزائری و نیز به نقل از اسماعیل حقی بروسوی بروسه­ای نتیجه می­گیرد که واضع این نوع تاریخ­نویسی به تعبیر ریتر «دست و پاگیر» همین ابن کمال پاشا است. کهنترین انجامه تاریخ گذاری شده با همین روش نیز انجامه­ای به تاریخ 5 شوال سال 9220 و طرح شده به توسط ابن کمال پاشا است (ریتر، ص 247) که آن را در انتهای یکی از آثارش، تاریخ سلاطین آل عثمانی آورده است (هادی حسن ص 394). جزائری در کتاب پیش گفته خود (ص 49 به نقل از ریتر ص 239) این روش را تاریخ الکنایی نامیده است. از دیگر سو، هادی حسن (همانجا) ناظر به اینکه برای نخستین بار ابن کمال پاشا این روش را به کار برده است از آن با عنوان «تاریخ ابن کمال پاشا» یاد کرده است (نیز نک: موالدی، ص 214). کهنترین ذکر از این­گونه تاریخ­گذاری انجامه­ها نیز که مولف این سطور تاکنون موفق به یافتن آن در ایران شده «یادداشتی» است در برگ سی­اُم مجموعه­ای خطی کتابت سال­های 1120 تا 1222 قمری که اکنون در کتابخانه ملی ایران نگهداری می­شود. (نک: جلد یازدهم فهرست نسخه­های خطی این کتابخانه از علینقی منزوی، ص 593) این یادداشت گزارشی است از پایان کتابت چند نسخه خطی بوسیله همین ابن کمال پاشا به تاریخ جمعه 19 صفر سال 926 قمری و البته همانگونه که ذکر شده این عبارت «انجامه» نیست.

انجامه­های نسخه­های خطی ایران که بوسیله این روش تاریخ­گذاری شده­اند و مولف این سطور موفق به یافتن آنها شده هیچ کدام کهن­تر از قرن دوازدهم هجری نیستند.

2. تحلیل روش

در مورد این روش تاریخ­نویسی باید گفت به طور کلّی آنچه که صورت می­پذیرد تبدیل نمودن تاریخ مورد نظر بر مبنای مقسوم علیه­های دوره­های زمانی است. به عبارت دیگر، تاریخ مورد نظر (در جزئی­ترین حالت، به ترتیب شامل ساعتِ روز، روز هفته، روز ماه، ماه و سال خود شامل یکان، دهگان و صدگان (در تاریخ­های کمتر از هزار) و هزارگان (در سالهای پس از سال هزار قمری)) هریک به بخش­هایی تقسیم، و موقعیت هریک، در نیمه­ها یا اجزایی که از تقسیم جزء مورد نظر پدید آمده است نشان داده می­شود. برای درک بهتر مطلب، کلیه موارد فوق الاشاره را که در قالب یک انجامه کامل قابلیت طرح شدن خواهند داشت برمی­شماریم:

1ـ2. ساعت: ساعتِ تهیه انجامه در قالب یک روز و براساس مقسوم علیه­های یک روز (24 ساعت) بازنویسی می­شده است. در این روش می­توان یک شبانه روز را به دو بخش (هر کدام 12 ساعت) و هر بخش 12 ساعته را نیز به سه بخش چهار ساعته تقسیم نمود. از این­رو در صورتی که مشخص شود در کدام بخش از یک بخش چهار ساعته از کدام نیمه روز قرار داریم، زمان (ساعت) مورد نظر کاتب نسخه به دست خواهد آمد.

در عین حال نکته­ای که باید مورد توجه قرار گیرد آن است که «روز» از چه هنگامی آغاز می­گردد. به نظر می­رسد در روش کسرنویسی انجامه­ها، روز (یا به عبارتی، شبانه روز) برابر سنت کلّی اسلامی از هنگام غروب آفتاب آغاز می­شود.

در نخستین بخش از انجامه­ای که در ابتدای این مقاله ذکر کردیم، داریم: ... فی منتهی الثلث الاول من النصف الثانی ... (انتهای یک سوم اول از نیمه دوم). حال اگر فرض کنیم که روز از ساعت 6 بعد از ظهر آغاز می­شده است، نیمه نخست روز از ساعت 6 (یا به عبارت امروزین، 18) تا ساعت 5 بامداد روز بعد، و نیمه دوم از ساعت 5 بامداد تا 6 عصر (یا 17) خواهد بود. و انتهای یک سوم اول از نیمه دوم، برابر ساعت 8 بامداد خواهد بود.

2ـ2. روز هفته: با توجه به اینکه هفت عدد اول بوده و قابل تقسیم مساوی نیست، روز هفته حتماً باید به عنوان مقسومی از هفت طرح شود. بر این اساس، در تعیین روز هفته خواهیم داشت:

السبع الاول (یک هفتم اول) برای روز یک شنبه

السبع الثانی (یک هفتم دوم) برای روز دوشنبه

السبع الثالث، سه شنبه

السبع الرابع، چهارشنبه

السبع الخامس، پنج شنبه

السبع السادس، جمعه

السبع السابع، شنبه

همانند موقعیت گذشته (یعنی ساعتِ روز)، در مورد روز هفته نیز توجه به آغاز شدن هفته از کدامین روز آن بسیار مهم می­باشد. در قسمت اعظم متون گاه­شماری و آثار نجومی دوره اسلامی هفته از روز یک شنبه آغاز می­شده است (به عنوان نمونه، کثیرالدین فرغانی الجامع فی علم احکام النجوم، چاپ گولیوس لیپرت، ص 5). بنابراین به نظر می­رسد در روش انجامه­نویسی مورد نظر ما نیز باید هفته را از یک شنبه آغاز نمود (نیز نک: موالدی، ص 216).

به بررسی انجامه نمونه خود بازمی­گردیم. در دومین بخش از این انجامه داریم: السبع الخامس ... بنابراین روز تحریر انجامه پنج شنبه بوده است.

3ـ2. روز ماه: موقعیت بعدی، محاسبه روز ماه است که با توجه به اینکه عدد 30 (تعداد روزهای یک ماه) به بخش­های مختلفی قابل تجزیه است رو به پیچیدگی دارد. در حالت انجامه­نویسی مورد نظر می­توان یک ماه را به دو بخش (هریک پانزده روزه)، سه بخش (هر کدام، 10 روزه)، پنج بخش (هر کدام شش روز)، شش بخش (هر کدام 5 روز) و یا ده بخش (هر کدام سه روز) تقسیم نمود. در اینجا به ذکر موارد فوق می­پردازیم:

الف: تقسیم ماه به دو بخش پانزده روزه و هر نیمه به سه بخش 5 روزه. در این حالت یک ماه به دو نیمه (نصف­الاول و الثانی) و هر نیمه نیز به سه بخش پنج روزه (الثلث الاول، الثانی و الثالث) تقسیم می­شود. برای تعیین روز ماه، باید موقعیت هر کدام از این یک پنجم­ها معین شود. به عنوان نمونه:

برای روز اول ماه خواهیم داشت: الخمس الاول من الثلث الاول من النصف الاول (یک پنجم اول از یک سوم اول از نیمه اول).

و برای روز پنجم خواهیم داشت: الخمس الخامس من الثلث الاول من النصف الاول (یک پنجم پنجم از یک سوم اول از نیمه اول).

و برای روز ششم: الخمس الاول من الثلث الثانی من النصف الاول (یک پنجم اول از یک سوم دوم از نیمه اول).

و برای روز دهم: الخمس الخامس من الثلث الثانی من النصف الاول (یک پنجم پنجم از یک سوم دوم از نیمه اول).

و برای روز یازدهم: الخمس الاول من الثلث الثالث من النصف الاول (یک پنجم اول از یک سوم سوم از نیمه اول).

و برای روز پانزدهم: الخمس الخامس من الثلث الثالث من النصف الاول (یک پنجم پنجم از یک سوم سوم از نیمه اول).

برای روزهای شانزدهم تا سی­اُم ماه نیز ترتیب کاملاً بر همین اساس خواهد بود جز آنکه نیمه دوم ماه ذکر می­گردد. بر این اساس برای روز شانزدهم خواهیم داشت: الخمس الاول من الثلث الاول من النصف الثانی (یک پنجم اول از یک سوم اول از نیمه دوم)

و برای روز بیستم: الخمس الخامس من الثلث الاول من النصف الثانی (یک پنجم پنجم از یک سوم اول از نیمه دوم)

و برای روز بیست و پنجم: الخمس الخامس من الثلث الثانی من النصف الثانی (یک پنجم پنجم از یک سوم دوم از نیمه دوم).

برای روز بیست و نهم: الخمس الرابع من الثلث الثالث من النصف الثانی (یک پنجم چهارم از یک سوم سوم از نیمه دوم).

و برای روز سی اُم: الخمس الخامس من الثلث الثالث من النصف الثانی (یک پنجم پنجم از یک سوم سوم از نیمه دوم).

ب. تقسیم ماه به دو بخش پانزده روزه و تقسیم هر نیمه به پنج بخش سه روزه. این روش تقریباً مانند روش الف است با این تفاوت که در هر نیمه ما با یک سوم­های اول تا سوم از یک پنجم­های اول تا پنجم روبرو هستیم. به عبارت دیگر هر نیمه به 5 بخش سه روزه و بخش سه روزه نیز به سه جزء یک روزه تقسیم می­شود. بر این اساس، برای روز اول ماه خواهیم داشت: الثلث الاول من الخمس الاول من النصف الاول (یک سوم اول از یک پنجم اول از نیمه اول).

و برای روز چهارم: الثلث الاول من الخمس الثانی من النصف الاول. (یک سوم اول از یک پنجم دوم از نیمه اول).

و برای روز هفتم: الثلث الاول من الخمس الثالث من النصف الاول (یک سوم اول از یک پنجم سوم از نیمه اول).

و برای روز دهم: الثلث الاول من الخمس الرابع من النصف الاول (یک سوم اول از یک پنجم چهارم از نیمه اول).

و برای روز سیزدهم: الثلث الاول من الخمس الخامس من النصف الاول (یک سوم اول از یک پنجم پنجم از نیمه اول).

و برای روز پانزدهم: الثلث الثالث من الخمس الخامس من النصف الاول (یک سوم سوم از یک پنجم پنجم از نیمه اول).

برای روز شانزدهم به بعد (نیمه دوم ماه) ترکیب کاملاً شبیه نیمه نخست ماه است جز آنکه روزها نسبت به نیمه دوم ماه شمرده می­شوند. به عنوان نمونه روز بیست و نهم ماه موقعیتی برابر روز چهاردهم دارد جز آنکه در نیمه دوم ماه قرار دارد: الثلث الثانی من الخمس الخامس من النصف الثانی (یک سوم دوم از یک پنجم پنجم از نیمه دوم).

ج. تقسیم ماه به سه بخش ده روزه. در این حالت با چند روش مختلف روبرو خواهیم بود. می­توان هر کدام از بخش­های ده روزه را به یک بخش ده روزه؛ دو بخش پنج روزه یا پنج بخش دو روزه تقسیم نمود.

در صورتی که هر یک از بخش­های ده روزه را به ده جزء یک روزه تقسیم کنیم، موقعیت بخش­های سه گانه ده روزه حتماً باید معین شود. بر این اساس، برای نمونه برای روز اول خواهیم داشت: العشر الاول من الثلث الاول (یک دهم نخست از یک سوم اول)

و برای روز دهم: العشر العاشر من الثلث الاول (یک دهم دهم از یک سوم اول).

برای روز بیستم: العشر العاشر من الثلث الثانی (یک دهم دهم از یک سوم دوم).

و برای روز سی­اُم العشر العاشر من الثلث الثالث (یک­دهم دهم از یک سوم سوم).

و در صورتی که بخش­های ده روزه به دو بخش پنج روزه تقسیم شوند باید مشخص شود که هر روز به کدام بخش پنج روزه از کدام بخش ده روزه اختصاص دارد. بر این اساس خواهیم داشت:

برای روز اول: الخمس الاول من النصف الاول من الثلث الاول (یک پنجم اول از نیمه اول از یک سوم اول).

برای روز پنجم: الخمس الخامس من النصف الاول من الثلث الاول (یک پنجم پنجم از نیمه اول از یک سوم اول).

برای روز ششم: الخمس الاول من النصف الثانی من الثلث الاول. (یک پنجم اول از نیمه دوم از یک سوم اول).

برای روز دهم: الخمس الخامس من النصف الثانی من الثلث الاول (یک پنجم پنجم از نیمه دوم از یک سوم اول).

برای روزهای یازدهم تا بیستم تنها بخش یک سوم در هر عبارت به یک سوم دوم (الثلث الثانی) و برای روزهای بیست و یکم تا سی­اُم نیز همین بخش به یک سوم سوم (الثلث الثالث) تغییر می­یابد. دیگر اجزاء کاملاً برابر روزهای اول تا دهم می­باشند.

در سومین شکل از این حالت، بخش­های ده روزه هر یک به پنج بخش دو روزه تقسیم می­شوند و طبیعی است که در این شکل با نیمه­های نخست و دوم، از یک پنجم­های نخست تا پنجم از یک سوم­های نخست تا سوم روبرو هستیم. به عبارت دیگر، ماه به سه بخش ده روزه که هر بخش ده روزه نیز به پنج بخش که هر کدام دو روزه هستند تقسیم می­شود. هر یک از اجزاء دو روزه به دو نیمه (النصف الاول و الثانی) تقسیم می­شود. در این شکل برای روز اول ماه خواهیم داشت:

النصف الاول من الخمس الاول من الثلث الاول (نیمه نخست از یک پنجم نخست از نیمه نخست).

و برای روز دوم: النصف الثانی من الخمس الاول من الثلث الاول. (نیمه دوم از یک پنجم نخست از نیمه نخست).

در روزهای سوم و چهارم یک پنجم دوم (الخمس الثانی)، روزهای پنجم و ششم یک پنجم سوم (الخمس الثالث)، روزهای هفتم و هشتم یک پنجم چهارم (الخمس الرابع) و برای روزهای نهم و دهم نیز یک پنجم پنجم داریم (الخمس الخامس). روزهای یازدهم تا بیستم بخش دوم از یک سوم ماه است. بنابراین، در طی این بخش تنها مولفـﮥ تغییر یافته الثلث الثانی است. بر این اساس به عنوان نمونه برای روز یازدهم خواهیم داشت: النصف الاول من الخمس الاول من الثلث الثانی (نیمه نخست از یک پنجم نخست از یک سوم دوم). روزهای بیست و یکم تا سی­اُم ماه نیز، متعلق به یک سوم سوم از ماه هستند. بر این اساس در این دوره ده روزه نیز تنها مولفه تغییر یافته یک سوم سوم (الثلث الثالث) است. بر این اساس روز بیست و یکم خواهد بود: النصف الاول من الخمس الاول من الثلث الثالث (نیمه اول از یک پنجم اول از یک سوم سوم) و روز سی­اُم نیز خواهد بود: النصف الثانی من الخمس الخامس من الثلث الثالث (نیمه دوم از یک پنجم پنجم از یک سوم سوم).

د. تقسیم ماه به پنج بخش شش روزه: در این شکل، روزهای ماه به پنج بخش  شش روزه تقسیم می­شوند. این اجزاء شش روزه را نیز می­توان به شش بخش یک روزه، سه بخش دو روزه یا دو بخش سه روزه تقسیم نمود. در صورتی که این بخش­های شش روزه را به شش جزء یک روزه تقسیم کنیم خواهیم داشت:

برای روز اول: السدس الاول من الخمس الاول (یک ششم نخست از یک پنجم نخست).

و روز دوم: السدس الثانی من الخمس الاول.

روز ششم: السدس الخامس من الخمس الاول.

روز هفتم: السدس الاول من الخمس الثانی.

روز سیزدهم: السدس الاول من الخمس الثالث.

روز نوزدهم: السدس الاول من الخمس الرابع.

روز بیست و پنجم: السدس الاول من الخمس الخامس.

روز سی­اُم: السدس السادس من الخمس الخامس.

و در صورتی که این اجزاء شش روزه را به سه بخش دو روزه تقسیم کنیم، هر یک از سه گانه­ها دو جزء (النصف الاول و الثانی) خواهند داشت. در این حالت، جزءهای یک پنجمی (الخمس) به همراه اجزاء یک سوم (الثلث) که هر کدام یک نیمه (النصف) دارند مطرح خواهند شد. بر این اساس، برای روز اول خواهیم داشت: النصف الاول من الثلث الاول من الخمس الاول (نیمه نخست از یک سوم نخست از یک پنحم نخست).

و برای روز دوم: النصف الثانی من الثلث الاول من الخمس الاول (نیمه دوم از یک سوم نخست از یک پنجم نخست).

و برای روز سوم: النصف الاول من الثلث الثانی من الخمس الاول.

و برای روز هفتم: النصف الاول من الثلث الاول من الخمس الثانی.

طبیعی خواهد بود که از روز هفتم به بعد بیشترین دامنه تغییرات مربوط به بخش­های یک پنجمی (الخمس) است. در سایر اجزاء، صورت­های نیمه نخست و دوم و یک سوم نخست، دوم و سوم تکرار می­گردند:

روز سیزدهم: النصف الاول من الثلث الاول من الخمس الثالث (نیمه نخست از یک سوم نخست از یک پنجم سوم)

روز نوزدهم: النصف الاول من الثلث الاول من الخمس الرابع

روز بیست و پنجم: النصف الاول من الثلث الاول من الخمس الخامس.

روز سی­اُم: النصف الثانی من الثلث الثالث من الخمس الخامس.

در حالت بعدی می­توان ماه را به پنج بخش شش روزه، و هر بخش شش روزه را نیز به دو جزء سه روزه تقسیم نمود. که در این صورت این اجزاء دو روزه هر یک سه عضو (یک سوم نخست، دوم و سوم: الثلث الاول، الثانی و الثالث) خواهند داشت. در این شکل، برای روز اول خواهیم داشت: الثلث الاول من النصف الاول من الخمس الاول (یک سوم نخست از نیمه نخست از یک پنجم نخست).

و روز دوم: الثلث الثانی من النصف الاول من الخمس الاول

روز سوم: الثلث الثالث من النصف الاول من الخمس الاول

روز چهارم: الثلث الاول من النصف الثانی من الخمس الاول

روز پنجم: الثلث الثالنی من النصف الثانی من الخمس الاول

روز ششم: الثلث الثالث من النصف الثانی من الخمص الاول

و همانند روش گذشته از روز هفتم به بعد تغییرات عموماً در بخش­های یک پنجم (الخمس) رخ می­دهد. در سایر اجزاء صورت­های یک سوم­های نخست، دوم و سوم و نیمه­های نخست و دوم تکرار می­شوند.

ﻫ. تقسیم ماه به شش بخش پنج روزه. برعکس شکل گذشته، در این شکل روزهای ماه به شش بخش هر کدام شامل پنج روز تقسیم می­شود و بدیهی است که با یک ششم­ها (در تقسیم ماه به 6 بخش) و یک پنجم­ها (در تقسیم هر بخش ششگانه به پنج روز) روبرو خواهیم بود. بر این اساس برای روز اول خواهیم داشت: الخمس الاول من السدس الاول (یک پنجم نخست از یک ششم نخست).

روز دوم: الخمس الثانی من السدس الاول

روز ششم: الخمس الاول من السدس الثانی.

در این شکل، از روز ششم به بعد اجزاء پنج گانه تکرار شده و جزء یک ششم می­باشد که روند صعودی دارد:

روز پانزدهم: الخمس الخامس من السدس الثالث

روز بیستم: الخمس الخامس من السدس الرابع

روز سی اُم: الخمس الخامس من السدس السادس.

و. تقسیم ماه به ده بخش سه روزه: در این شکل با یک سوم­ها (الثلث) شامل یک سوم­های نخست تا سوم از اجزاء یک دهم (العاشر) شامل یک دهم­های نخست تا دهم روبرو هستیم. بر این اساس، برای روز اول ماه خواهیم داشت: الثلث الاول من العشر الاول (یک سوم نخست از یک دهم نخست).

و برای روز دوم: الثلث الثانی من العشر الاول

روز سوم: الثلث الثالث من العشر الاول

از روز چهارم به بعد یک سوم­ها (الثلث) تکرار شده و یک دهم­ها (العاشر) افزایش می­یابند.

روز سیزدهم: الثلث الاول من العشر الخامس

روز بیستم: الثلث الثانی من العشر السابع

روز سی­اُم: الثلث الثالث من العشر العاشر

اکنون، در پایان بررسی چگونگی روش­های مختلف نوشتن روز ماه، به بررسی انجامه نمونه خود که در ابتدای مقاله ذکر کردیم برمی­گردیم. در گزاره بعدی این انجامه (پس از ذکر ساعت و روز هفته) داریم ... الخمس الرابع من النصف الثانی من الثلث الثانی ...: برابر آنچه در سطور قبل گذشت، کاتب نسخـﮥ خطی کتاب حاشیةالقوانین ماه را به سه بخش ده روزه و هر جزء ده روزه را به دو بخش (هر بخش شامل پنج روز) تقسیم نموده است. روز مورد نظر نیز روز نوزدهم ماه (یک پنجم چهارم از نیمه دوم از یک سوم دوم) می­باشد.

4ـ2. شماره ماه: با توجه به شماره دوازده تایی تعداد ماههای هر سال راه­های مختلفی برای تقسیم آنها و در نتیجه ذکر شماره ماه براساس روش انجامه­نویسی کسرهای اعشاری وجود دارد. بر این اساس می­توان تعداد ماه­های سال را به سه بخش چهارتایی، چهار بخش سه تایی، شش بخش دوتایی و یا دو بخش شش تایی تقسیم نمود. در شکل آخر (دو بخش شش تایی) نیز می­توان هر بخش را به دو بخش سه تایی یا سه بخش دو تایی یا شش بخش یگانه تقسیم نمود.

در صورتی که ماه­های سال را به سه بخش تقسیم نمائیم در هر یک از بخش­ها با چهارماه مواجه خواهیم بود. بنابراین ماه مورد نظر «یک چهارم از یک سوم» خواهد بود. در این شکل:

ماه محرم برابر الربع الاول من الثلث الاول (یک چهارم نخست از یک سوم نخست) خواهد بود.

و ماه صفر، الربع الثانی من الثلث الاول

و ماه ربیع اول، الربع الثالث من الثلث الاول

و ماه ربیع ثانی (ماه چهارم)، الربع الرابع من الثلث الاول

برای ماه جمادی اول (پنجم) الربع الاول من الثلث الثانی

برای ماه نهم (رمضان) الربع الاول من الثلث الثالث.

در شکل بعدی، می­توان ماهها را به چهار بخش سه تایی تقسیم نمود و در هر کدام از این بخش­ها با یک سوم­ها (الثلث) از یک چهارم­ها (الربع) روبرو خواهیم بود. کمی شبیه روش (شکل) قبلی. بر این اساس، برای ماه اول (محرم) خواهیم داشت: الثلث الاول من الربع الاول (یک سوم نخست از یک چهارم نخست) و برای ماه دوم (صفر): الثلث الثانی من الربع الاول

و برای ماه سوم (ربیع اول): الثلث الثالث من الربع الاول

برای ماه چهارم (ربیع دوم): الثلث الاول من الربع الثانی

برای ماه هفتم (رجب): الثلث الاول من الربع الثالث

برای ماه دهم (شوال): الثلث الاول من الربع الرابع

در شکل بعدی می­توان ماهها را به شش بخش دو تایی تقسیم نمود. در این شکل با نیمه­های اول و دوم از بخش­های اول تا ششم مواجه خواهیم بود. بر این اساس، برای ماه نخست (محرم) خواهیم داشت: النصف الاول من السدس الاول (نیمه نخست از یک ششم نخست).

و برای ماه دوم: النصف الثانی من السدس الاول

و برای ماه سوم: النصف الاول من السدس الثانی

برای ماه نهم: النصف الاول من السدس الخامس

و برای ماه دوازدهم: النصف الثانی من السدس السادس.

در شکل بعدی می­توانیم ماهها را به دو بخش شش­تایی تقسیم کنیم. در این شکل می­توان در هر بخش شش تایی موارد زیر را اعمال کرد: شش بخش یک عضوی، دو بخش سه عضوی یا سه بخش دو عضوی.

در حالت نخست موضوع اصلاً پیچیده نیست:

برای ماه اول: السدس الاول من النصف الاول

برای ماه دوم: السدس الثانی من النصف الاول

برای ماه ششم: السدس السادس من النصف الاول

برای ماه هفتم: السدس الاول من النصف الثانی

برای ماه نهم: السدس الثالث من النصف الثانی

برای ماه دوازدهم: السدس السادس من النصف الثانی.

اما در حالت­های دیگر این شکل (برای هر یک از نیمه­های شش ماهه سال) موضوع کمی پیچیده­تر می­شود. به عنوان نمونه، اگر هر نیمه را به دو قسمت سه عضوی تقسیم کنیم، هر عضو این مجموعه سه تایی یک سوم از یک نیمه از یک نیمه شش ماهه سال است. در این شکل، برای ماه یکم (محرم) خواهیم داشت: الثلث الاول من النصف الاول من النصف الاول.

برای ماه دوم: الثلث الثانی من النصف الاول من النصف الاول.

برای ماه سوم: الثلث الثالث من النصف الاول من النصف الاول.

برای ماه چهارم: الثلث الاول من النصف الثانی من النصف الاول.

برای ماه ششم: الثلث الثانی من النصف الثانی من النصف الاول.

برای ماه نهم: الثلث الثالث من النصف الاول من النصف الثانی.

برای ماه یازدهم: الثلث الثانی من النصف الثانی من النصف الثانی.

و برای ماه دوازدهم: الثلث الثالث من النصف الثانی من النصف الثانی.

در تنها شکل باقی مانده از شکل­های موجود برای تعیین شماره ماه سال، می­توان هر نیمه شش ماهه را به سه بخش دو عضوی تقسیم نمود. در این حالت، با نیمه­های نخست و دوم از یک سوم­های نخست تا سوم از نیمه­های نخست و دوم روبرو خواهیم بود. بر این اساس در این شکل برای ماه نخست خواهیم داشت: النصف الاول من الثلث الاول من النصف الاول.

برای ماه دوم: النصف الثانی من الثلث الاول من النصف الاول

برای ماه سوم: النصف الاول من الثلث الثانی من النصف الاول

برای ماه هفتم: النصف الاول من الثلث الاول من النصف الثانی

برای ماه نهم: النصف الاول من الثلث الثانی من النصف الثانی.

برای ماه یازدهم: النصف الاول من الثلث الثالث من النصف الثانی.

و برای ماه دوازدهم: النصف الثانی من الثلث الثالث من النصف الثانی.

به بررسی انجامه خود برمی­گردیم، گزاره بعدی ذکر شده در این انجامه، شماره ماه است که به صورت «... من الثلث الثالث من الربع الاول ...» آمده است. بنابراین، ناسخ، ماه­های سال را به چهار بخش سه­تایی تقسیم نموده و ماه مورد نظر، یک سوم سوم از یک چهارم نخست، یا به عبارت دیگر ماه سوم (ربیع الاول) بوده است.

5ـ2. شماره سال: اگرچه در ظاهر بخاطر وسیع بودن دامنه طراحی سال مورد نظر (بخاطر قرار گرفتن دوره­های قرنی) شکل­های قابل طرح بسیار متعدد به نظر می­رسند، اما در واقع موارد مورد استفاده در انجامه­ها محدود و تقریباً متحدالشکل هستند.

نکته مهم در بررسی اولیه چگونگی تبیین سال، تقسیم آن به دو بخش کلّی هزاره نخست هجری (از سال 1 تا سال 1000 هجری) و هزاره دوم (از سال 1001 تا اواسط قرن سیزدهم هجری، یعنی زمان حدودی استفاده از استنساخ برای تولید کتاب در شرق) می­باشد و قاعدتاً این دو بوسیله هزاره (الف) از هم جدا می­شده­اند (به عبارت دیگر، در موارد مربوط به پس از سال 1001 می­توان از الف الثانی استفاده نمود، با توجه به این که مولف این سطور همانگونه که پیش از این ذکر شد هنوز موفق به یافتن انجامه­ای قبل از قرن دوازده نشده است).

در یکی ـ دو مورد در انجامه­های نوشته شده بوسیله کسرهای اعشاری شماره قرن نوشته شده است. به عنوان نمونه، المائه الثالثه عشر (نک: ریتر، ص 247).

همانگونه که در بخش نمونه خواهید دید، می­توان هر هزاره را به دو بخش پانصد ساله یا ده بخش صد ساله تقسیم نمود و به طور کلی می­توان گفت در بخش تبیین سال این گونه انجامه­ها، تنوع می­تواند بیش از هر بخش دیگر باشد، اما به طور کلی باید گفت برای تعیین سال از شکل روشن نمودن موقعیت شمارشی قرن­ها استفاده می­شده است. یعنی شماره هر قرن معین می­شده و در گام بعدی سال قرن مشخص می­شده است.

برای تبیینِ سالِ قرن روش­های متعددی می­توان به کار برد، هر قرن را می­توان به دو دسته پنجاه ساله (النصف الاول و الثانی) تقسیم نمود و هر کدام از نیمه­ها را نیز می­توان به دو ربع قرن (ربع­الاول و الثانی) و هر کدام از این ربع­ها را نیز به 5 بخش پنج ساله (با عنوان الخمس، از الخمس الاول تا الخمس الخامس) تقسیم نمود.

در شکل بعدی می­توان هر قرن را به 5 بخش بیست ساله و هر بخش را نیز به 2 بخش ده ساله تقسیم نمود.

و در شکل بعدی، می­توان هر قرن را به ده بخش ده ساله (هر کدام با نام العشر) تقسیم نمود و این پردامنه­ترین روشی است که در نمونه­های تاکنون به دست آمده به کار رفته­اند.

براساس آنچه در شکل قبلی ذکر شد می­توان با استفاده از دوره­های ده ساله (عُشری) هر قرن را به قطعاتی تقسیم کرد و در نهایت با تعیین موقعیت هر کدام از ده بخش هر عُشر موقعیت سال را تبیین نمود.

در زمینه تعیین سال، این نکته نیز گفتنی است که در موارد نادر از واژه «عقد» نیز بجای قرن استفاده شده است (از جمله نک: ص 246 مقاله پیش گفته ریتر). در مواردی فراوان­تر، بجای قرن از عُشر استفاده شده است. یعنی هر هزاره به ده دوره 100 ساله (= قرن، عُشر) تقسیم شده است. به عبارت دیگر مثلاً بجای ذکر «القرن الثانی من الالف الثانی»، جمله «العشر الثانی من الالف الثانی» آمده است.

اجازه بدهید به نمونه انجامه مورد نظر خود که در ابتدای این مقاله ذکر شد بازگردیم. تاکنون روشن شد که این انجامه در روز نوزدهم از ماه سوم کتابت شده است، در مورد سال آن نیز، گزاره مورد نظر چنین است: «... من الخمس الخامس من النصف الاول من الخمس الرابع من النصف الاول من الخمس الثالث من النصف الاول من الالف الثانی».

بررسی خود را از آخر گزاره آغاز می­کنیم: به جز الالف الثانی (هزاره دوم) داریم الخمس الثالث من النصف الاول. پس هزاره به دو بخش تقسیم شده است و هر نیمه مشتمل بر پنج بخش، طبیعتاً هر بخش شامل یک صد سال و یک پنجم سوم از این نیمه اول شامل سالهای 201 تا 300 خواهد بود. در ادامه داریم: من الخمس الرابع من النصف الاول. پس قرنی که شامل سالهای 201 تا 300 می­باشد خود به دو نیمه، و هر نیمه نیز به پنج بخش (قاعدتاً ده ساله) تقسیم شده و ما با یک پنجم چهارم (سالهای 31 تا 40) از نیمه اول این قرن (سالهای 201 تا 250) روبرو هستیم. در ادامه داریم من الخمس الخامس من النصف الاول. پس دهه سالهای 231 تا 240 خود به دو نیمه (قاعدتاً پنج ساله) تقسیم شده که ما با یک پنجم پنجم از نیمه اول (یعنی سال 235) مواجه هستیم. فراموش نکنیم که گزاره مربوط به هزاره دوم است. بنابراین، سال مورد نظر خواهد شد 1235 قمری.

بررسی نمونه­هایی که مولف این سطور تاکنون موفق به یافتن آنها شده (در کتابخانه­های ایران) به روشن­تر شدن نحوه کار کمک بسیار می­کند. اکنون اجازه بدهید به این نمونه­ها بپردازیم. از بین انجامه­هایی که مولف این سطور موفق به یافتن آنها شده موفق به حل بعضی شده و از حل بعضی دیگر نیز عاجز مانده است. بنابراین، ابتدا به بررسی انجامه­های حل شده پرداخته و حل دسته دیگر را به آیندگان می­سپارد.

3. نمونه­های ایرانی تاریخ­نویسی انجامه­ها بوسیله کسرهای اعشاری:

نخستین نمونه (علاوه بر نمونه انجامه نسخه­ای از کتاب حاشیةالقوانین ابوالقاسم گیلانی قمی که در ابتدا به آن پرداختیم) نسخه­ای از کتاب شرح الالفیه از محمدجعفر استرآبادی (مرگ در 1263 ق) متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران می­باشد. مشخصات این نسخه خطی و نیز انجامه آن در جلد هفتم فهرست نسخه­های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ص 2739 ذکر شده است. بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است:

«... النصف الثانی من السبع الاول من العشر الرابع من الثلث الثانی من السدس الخامس من النصف الاول من العشر الاول من العشر الرابع من العشر الثالث من الالف الثانی من الهجرة.»

کار خود را آغاز می­کنیم: انجامه در نیمه دوم روز (النصف الثانی) به پایان رسیده است.

روز هفته یک شنبه می­باشد (السبع الاول).

روز ماه براساس گزاره زیر به دست می­آید: من العشر الرابع من الثلث الثانی ... بنابراین ماه به سه بخش ده روزه (هر کدام یک ثلث) تقسیم شده و روز مورد نظر ما یک دهم چهارم از یک سوم دوم می­باشد. یک سوم دوم روزهای یازدهم تا بیستم بوده و یک دهم چهارم، روز چهاردهم خواهد بود.

شماره ماه در گزاره بعدی آمده است: من السدس الخامس من النصف الاول ... بنابراین، 12 ماه سال به دو بخش شش عضوی (هر کدام، یک سدس) تقسین شده و ماه مورد نظر یک ششم پنجمی از نیمه اول می­باشد، یا به عبارتی ماه پنجم یا جمادی الاول.

بقیه گزاره انجامه تعیین کننده سال مورد نظر ما است، اجازه بدهید از آخر به آن بپردازیم. علاوه بر هزاره دوم (الالف الثانی) داریم العشر الثالث؛ یک دهم (یا به عبارتی، قرن سوم) از هزاره که شامل سالهای 201 تا 300 خواهد بود. در ادامه باید به سراغ یک دهم چهارم از این قرن برویم، یعنی سالهای 231 تا 240 (العشر الرابع من العشر الثالث) و در نهایت، با یک دهم اول از دهه­ای که شامل سالهای 231 تا 240 است روبرو هستیم (العشر الاول من العشر الرابع من العشر الثالث). بنابراین، سال مورد نظر 231 است که با هزاره دوم خواهد شد 1231 قمری.

2ـ3. نمونه بعدی متعلق به نسخه­ای از کتاب مصابیح الهدی از همان محمدجعفر استرآبادی می­باشد. نسخه متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و مشخصات آن (همراه با انجامه) در جلد سوم فهرست نسخه­های خطی این کتابخانه ص 621 ذکر شده است. متن تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... فی السبع الثانی من العشر الثالث من الثلث الثانی من السدس الرابع من النصف الثانی من العشر العاشر من الثلث (کذا، و صحیح آن: العشر) الثالث من العشر الثالث من الالف الثانی». اینک به خواندن این تاریخ می­پردازیم که در مورد این نسخه سال تالیف (و نه سال کتابت آن) می­باشد:

روز هفته دوشنبه است (یک هفتم دوم)

روز ماه سیزدهم است (و یک دهم سوم از یک سوم دوم).

ماه دهم یا «شوال» می­باشد (یک ششم چهارم از نیمه دوم).

شماره سال 1230 می­باشد، به صورت: الشعر الثالث (از هزاره اول، یعنی سالهای 201 تا 300) + العشر الثالث (از همین قرن، یعنی سالهای 221 تا 230) + العشر العاشر از همین دهه، یعنی سال 230) + هزاره دوم، یا به عبارت دیگر، 1230 ق.

نکته­ای که ذکر آن اینجا شاید لازم باشد آن است که در معرفی این نسخه خطی سال تالیف آن سال 1237 دانسته شده است (شاید از آنجا که سال تالیف آن که با عدد نوشته شده مخدوش است) اما به نظر می­رسد سال درست تالیف کتاب همین سال 1230 قمری باشد (نیز نک: احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه­های خطی کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی، ج 1، صفحه 303 در معرفی نسخه­ای از همین کتاب به شماره 3079).

3ـ3. نمونه دیگر، انجامه نسخه­ای از کتاب الانوار الخاقانیه متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که مشخصات و انجامه آن در فهرست این کتابخانه جلد 7 صفحه 2621 ذکر شده است.

بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... فی الخمس الاول من النصف الاول من الثلث الثالث من الربع الرابع من الثلث الثالث من الخمس الرابع من النصف الاول من العشر الرابع من العشر الثالث من الالف الثانی من الهجرة النبویه ...»

روز ماه بیست و یکم می­باشد (یک پنجم اول از نیمه اول از یک سوم سوم).

شماره ماه دوازده می­باشد، یا به عبارتی ماه ذی­الحجه (یک چهارم چهارم از یک سوم سوم).

سال مورد نظر 1234 است. به شرح زیر: العشر الثالث (قرن سوم از هزاره اول، سالهای 201 تا 300) + العشر الرابع (از همین قرن، یعنی سالهای 231 تا 240) + النصف الاول (از همین دهه، یعنی سالهای 231 تا 235) + الخمس الرابع (از همین نیم دهه، یعنی سال 234) + هزاره دوم.

در این انجامه روز هفته مشخص نشده است.

4ـ3. نمونه بعدی انجامه نسخه­ای از کتاب شرح المقاله العاشره من اصول اقلیدس متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران که مشخصات و انجامه آن در جلد هشتم فهرست این کتابخانه صفحه 274 ذکر شده است. بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است:

«... فی الخمس الاول من السدس السادس من الربع الاول من الثلث الثانی من العشر الثالث من العشر التاسع من المائه الثالثه من الالف الثانی من الهجرة. »

روز ماه بیست و ششم می­باشد (الخمس الاول من السدس السادس)

شماره ماه پنج می­باشد (الربع الاول من الثلث الثانی)

سال آن 1283 (به شرح زیر) می­باشد: المائه الثالثه (در این انجامه واژه المائه ذکر شده است. برخلاف چند نمونه گذشته که از عبارت العشر استفاده شده بود. قرن سوم (از هزاره اول) برابر سالهای 201 تا 300) + العشر التاسع (سالهای 281 تا 290) + الشعر الثالث (283) + هزاره دوم.

5ـ3. انجامه نسخه­ای از کتاب الاستصحاب و اشتراط بقاء الموضوع از ابوالمعالی بن محمد ابراهیم کرباسی کاخی (مرگ در 1261 قمری) متعلق به کتابخانه ملی ایران؛ با مشخصات و انجامه این نسخه در جلد یازدهم فهرست این کتابخانه صفحه 176 ذکر شده است. بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... فی اواخر لیلة الاثنین العشر العاشر من الثلث الثالث من الثلث الاول من الربع الثالث من العشر السادس من العشر التاسع من العشر الثالث من الالف الثانی من الهجره». که برابر است با اواخر شب سی­اُم ماه هفتم (رجب) سال 1286 هجری.

6ـ3. انجامه نسخه­ای از کتاب مظهرالمختار فی حکم النکاح مع الاعسار از محمدعلی بن محمدباقر اصفهانی بهبهانی متعلق به کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران که مشخصات و انجامه آن در جلد دوم فهرست این کتابخانه صفحه 23 ذکر شده است.

بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «ضحی یوم السبت العشر الخامس من الثلث الثانی من الربع الرابع من الثلث الاول من العشر السادس من النصف الثانی من الخمس الرابع من العشر الثانی من الالف الثانی من الهجره ...» که برابر است با صبح روز شنبه پانزدهم ماه چهارم (ربیع الثانی) سال 1176 ق.

علاوه بر اینها، نمونه­هایی دیگر هم یافت شده­اند که انجامه آنها ساده­تر از موارد فوق است. به عبارت دیگر، به هر دلیل، صورت ذکر شده برای انجامه شامل تنها بخشی از روش استفاده از کسرهای اعشاری است. در زیر به نمونه­هایی از این موارد «ساده شده» که موفق به یافتن آنها در انجامه­های ایرانی شده­ایم می­پردازیم:

7ـ3. نسخه­ای از کتاب تیسیرالمرام لتفسیر الکلام از محقق اردبیلی، متعلق به کتابخانه ملک تهران که انجامه آن در جلد پنج فهرست این کتابخانه صفحه 31 ذکر شده است، بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «فی اول شهر ربیع­الاول، رابع الشهور و مبداء الربع الثانی من ارباع السنه الخامسه فی العشر السادس الزاید علی الالف من الهجرة النبویة». که تنها بخشی از «سال» بوسیله کسرهای اعشاری ذکر شده است. یعنی سال 1055 قمری. عبارت «مبداء الربع الثانی من ارباع» در این انجامه اشاره به موقعیت ماه ربیع الاول در فصول سال دارد.

8ـ3. نسخه­ای از کتاب شرح جوامع از احمد بن محمدحسین شریف تنکابنی متعلق به کتابخانه دانشکده پزشکی دانشگاه تهران که مشخصات آن در فهرست این کتابخانه (مشهور به فهرست ره آورد) صفحه 717 ذکر شده است، بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... عن الرابع من العشر الثالث من الشهر الثامن السنة التاسعه من العشر الرابع من المائه الثالثه من الالف الثانی من الهجرة» که برابر است با بیست و چهارم ماه شعبان سال 1239 قمری.

9ـ3. نسخه­ای از کتاب میزان السواد فی ابطال طریقة الظن و الاجتهاد از محمد بن ابراهیم خراسانی متعلق به کتابخانه ملی ایران که مشخصات و انجامه آن در جلد یازدهم فهرست این کتابخانه صفحه 174 ذکر شده است. بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... فی الساعة السابعة من الیوم الثانی من الاسبوع الثانی من الشهر الرابع من السنة الرابعة من العشر الثالث من المائة الثالثه من الالف الثانی من الهجرة». که برابر است با ساعت هفت روز نهم ماه ربیع الثانی سال 1224 قمری.

10ـ3. انجامه بخش نخست از نسخه­ای از کتاب تحفه حکیم مومن تنکابنی نوشته حکیم مومن تنکابنی متعلق به کتابخانه ملی ایران به شماره 983 که مشخصات آن در جلد دوم فهرست این کتابخانه صفحه 172 ذکر شده است. البته قابل ذکر است که انجامه آن در فهرست این کتابخانه ذکر نشده و به طور اتفاقی به رویت نویسنده این سطور رسید. بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... یوم الثالث و هو یوم الثالث من الثلث الاول من الشهر السادس من السنة الاولی من العشرة الرابعه من المائة الثالثه من الالف الثانی». که برابر است با روز سه شنبه سوم جمادی الثانی سال 1231 قمری.

همانگونه که در ابتدای این بخش از مقاله ذکر شد در طول بررسی انجامه­ها برای تهیه این مقاله مواردی نیز یافت شد که نویسنده این سطور موفق به حل و تعیین تاریخ انجامه­های آنها نشد. مواردی از این دست که تاکنون موفق به یافتن آنها شده­ایم به شرح زیر هستند:

1. انجامه نسخه­ای از کتاب منع المنع من الجمع بین الفاطمتین از محمدعلی بن محمد باقر اصفهانی بهبهانی در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران (نک: فهرست کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران جلد دوم، صفحه 22). متن تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «اواسط الثلث الثالث من العشر الخامس من الثلث الاول من الربع الرابع من العشر الثالث من العشر الثانی من الهجرة النبویه».

2. انجامه نسخه­ای از کتاب یادگار در دستور معما در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، (نک: فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی از استاد عبدالحسین حائری، جلد 23، صفحه 65).

متن تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «... من الخمس الخامس من النصف الاول من الثلث الثالث من النصف الاول من الالف الثانی»

3. انجامه نسخه­ای از کتاب مظهرالآیات در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (نک: فهرست نسخه­های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، جلد یازدهم، صفحه 2458).

متن تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «فی آخرالخمس الخامس و خامس العشر الثالث من الثالث اعنی الخمیس من الخامس من العشر الخامس بعد العشر الرابع من المائه الثالثه من الالف الثانی من الهجرة».

4. انجامه نسخه­ای از رساله فی کیفیة تسطیح الکری از ابن صلاح همدانی در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران (نک: فهرست کتابهای خطی کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج یکم، صفحه 349).

متن تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «فی الخمس الاول من السدس الاول من الربع الاول من الربع الثانی».

5. انجامه نسخه­ای از اجازه آقامحمدعلی بن آقا باقر بهبهانی به ملاعلی رشتی در کتابخانه ملک تهران (نک: فهرست نسخه­های خطی کتابخانه ملی ملک تهران وابسته به آستان قدس، جلد پنجم، صفحه 143).

متن تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «فی عصر یوم الاثنین العشر الخامس من الثلث الاول من الربع الثالث من العشر السادس من العشر الثالث من الالف الثانی من الهجرة».

6. انجامه نسخه­ای از کتاب مختصر فی الاصول در کتابخانه مسجد جامع کبیر یزد (نک: مجله نسخه­های خطی، جلد چهارم، صفحه 412).

بخش تاریخ­دار انجامه به شرح زیر است: «الثلث الآخر من العشر الاخر من الشهر (العشر؟) الاول من الثلث الآخر من السنة الاولی من الثلث الآخر من الشهر (العشر؟) السابع من الامائه الثالثه من الالف الثانی من الهجرة».

منابع

الف. مطالعات

1. «نموذج من التاریخ بالکسور فی المخطوط العربی». جعفر هادی حسن، مجلـﮥ معهد المخطوطات العربیة، سال 39 شماره 2 ژانویه 1996.

2. «حل تعمیة التاریخ بالکسور»، مصطفی موالدی، مجلـﮥ معهد المخطوطات العربیة، سال 32 شماره 2، دسامبر 1987.

3. Hellmut Ritter, Datierung durch brűche. Oriens, Vol 1, no. 1, 1948.

ب. منابع انجامه­ها

-   مولف این سطور برای جمع­آوری انجامه­های تاریخ­دار بوسیله کسرهای اعشاری (در حد وسع خود) کوشیده است فهرست­های مختف نسخه­های خطی کتابخانه­های ایران را بازبینی نماید. ذکر مشخصات این فهرست­ها (علاوه بر مواردی که در مقاله ذکر شده­اند) تنها موجب تطویل کلام است. به نظر نویسنده این سطور بهترین منبع برای آگاهی از مشخصات کتابشناختی این فهرست­ها گزارشی است که استاد احمد منزوی به تواتر در ابتدای بعضی مجلدات فهرستواره کتاب­های فارسی (از جمله در ابتدای جلد 9) ذکر نموده­اند. بنابراین، بهترین راه آگاهی از فهرست این فهرست­ها و مشخصات کتابشناسی آنها مراجعه به این کتاب است.