رودکی و فردوسی

نویسنده: مسعود میرشاهی

فرهنگ، زبان وادب هر ملتی زمانی پیشرفت می‏کند که کار ادیبان آن بیشتر در دسترس قرار گرفته و بررسی و نقد گردند و سپس اگر مورد استفاده نسلهای دیگر گردید وارد گنجینه ملت و جزو افتخارات آن ‏‏می‏شود. در رشته‏های ‏گوناگون هنری، ادبی، علمی و فلسفی در هر ملتی پیشگامانی هستند که سبک و مکتب و دیدگاه‏هایی ‏تازه و چنان متبلوری را می‏آفرینند که سالها حتی قرنها ماندگار می‏ماند. در ادبیات نیز چنین است. ‏‏در شعر و سرایندگی رودکی از پیشگامان این رشته است و افتخار پدر شعر پارسی را دارد. اگر فردوسی توانست کاخ بلند برافرازد که هرگز از باد و باران گزند نبیند از آن بود که پیش از وی ابوعبدالله جعفر بن محمد «رودکی» آمده بود. سعید نفیسی در دیباچه کتاب ارزشمندش دربارۀ محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی آورده است¹ و تأکید می‏کند:

پس از آنکه دیوان اشعار وی از میان رفته است می‏توان گفت یکی از ارکان زبان فارسی نابود شده است. اگر گفته وی مانده بود برین زبان پارسی ما، که تا بدین پایه از گوهرهای نایاب توانگر است، ارزش دیگر می‏افزود. شهنامه فردوسی دو می‏شد. عنصری و فرخی و خیام، سعدی و حافظ انبازی دیگر می‏یافتند. زبان فارسی کشوری دیگر از گیتی می‏گشاد و کاخی دیگر در کرانه جهان می‌افراشت، دریغ است که گفته او ما را نماند.

تاسف سعید نفیسی از آنجاست که می‌داند اکنون فقط ما به یک هزارم سروده‏های ‏رودکی دسترسی داریم و از همین اندک که در حدود 1037 بیت است، او توانسته است 630 واژه ناب فارسی را که امروزه بیشتر آنها به فراموشی سپرده شده‏اند شناخته و بررسی نماید.

رودکی و فردوسی فرزندان یک مکان و یک زمانند. فرزندان دوران بیداری و نو پایی زبان و ادب و فرهنگ مردمی هستند که کم کم از زیر یوغ بیگانگان رهایی یافته و در اندیشه چاره‌جویی بودند. رودکی در ورزرود، در میان امیران و دبیران فاضلی مانند ابونصر سامانی و ابوالفضل بلعمی قرار داشت و دُرّ دری می‏سفت و سالها پس از او فردوسی در توس، در جمعی از سلسله نجیب زادگان و آزادگان در اندوه ایران از دست رفته، در پی افکندن کاخی بلند از نظم بود که با آن عجم را با زبان پارسی زنده کند.

اگر ما در آثار رودکی نشانی از فردوسی نمی‏یابیم بدان سبب است که او در زمانی فوت کرد که فردوسی هنوز نوجوانی بیش نبود و در طول زمان، ‏‏کم کم از سرگذشت رودکی و یاران او بخوبی آگاه شد². ولی فردوسی نه تنها از رودکی در شاهنامه نام برده، ‏‏بلکه در اشعارش تحت تائثیر رودکی نیز بوده است. ‏‏فردوسی در شاهنامه در بخشی که داستان آوردن کلیله و دمنه از هندوستان را می‏پردازد، چنین می‏آورد:

در این چکامه‏ها ‏‏فردوسی نه تنها به رودکی اشاره می‏کند بلکه از نصر بن احمد سامانی و وزیرش ابوالفضل بلعمی قدردانی می‏نماید. ‏‏در زمانی که فردوسی شاهنامه را می‌سرود بخوبی از سرنوشت ابونصر و بلعمی و رودکی آگاه بوده است و نمونه کارهای رودکی و احتمالأ بلعمی را نیز در اختیار داشته است. از شخصیت والای ابو نصر سامانی در فرهنگ و دانش‏پروری و تباران ‏‏او که به بهرام چوبینه و به ‏‏ساسانیان می‏رسیده‏اند‏، با خبر بوده است. فردوسی در ادامه اشعار بالا می‏آورد:

و در بخش خشم گرفتن نوشیروان بر بوذرجمهر و بند فرمودنش می‏آورد:

فردوسی در این چکامه‏ها ‏‏در ضمن سپاس از ابونصر و ابوالفضل و رودکی، با مقایسه با سرنوشت بوذرجمهر به دلجویی و غمخواری از آنها نیز پرداخته است. فردوسی که خود از تبار دهقانان، احرار و یا آزادگان بود می‏دانست که آل سامان نیز از همان دسته و تبارند که به قدرت رسیده‏اند و خواسته‏اند که فرّ یزدانی از دست رفته را دوباره به سرزمینشان خراسان برگردانند و با توجه به این، به بررسی شاهنامه‏ها ‏‏و به نظم درآوردن تاریخ باستان می‏پردازد، که آن نیز جلوه‏ای ‏از سرگذشت آل سامان است³ که اهمیت آن در استقرار و پایداری حاکمان ایرانی مفید ‏‏و بر کسی پوشیده نیست. ‏‏به همین جهت اگر فردوسی قرار بوده است که شاهنامه را به کسی تقدیم کند، ‏‏خاندان سامانی شایستگی بیشتری از خاندان غزنوی داشته‏اند.⁴ با اینکه ‏‏تعریف و تمجید از رودکی در آثار ادیبان پس از او فراوان به چشم می‏خورد، ‏‏متأسفانه از آثار رودکی بسیار کم در دست هست ولی با آنچه مانده است می‏توان تأثیرش را در کارهای ادیبان پس از او جستجو کرد. سعید نفیسی در بخشی به نام مضامین رودکی در اشعار دیگران به آن پرداخته است⁴ و در همین جا به تأثیر یک بیت از منظومه کلیله و دمنه رودکی در کارهای فردوسی می‏پردازد که در اینجا می‏آوریم.

این شعر به اندازه‏ای ‏در نزد فردوسی پسندیده افتاد که آنرا 36 ‏‏بار به گونه‏های ‏گونگون در شاهنامه آورده است که از این قرارند:

در داستان مهبود دستور نوشین روان:

در جنگ کیخسرو با افراسیاب:

در رزم گودرز با پیران:

در داستان آمدن پیران نزد رستم:

در خواب دیدن سام:

در داستان زال:

در داستان کیکاوس:

در نامه کاوس شاه جهان را:

در آراستن کاووس جهان را:

در گرفتار شدن سیاوش بدست افراسیاب:

در زادن کیخسرو:

در آوردن پیران کیخسرو را پیش افراسیاب:

در کشته شدن پیلسم بدست رستم:

در باز گشت رستم به درگاه خسرو:

در رفتن بیژن نزد کیخسرو:

در آگاهی یافتن افراسیاب از آمدن رستم:

در آمدن جهن با پیغام افراسیاب نزد کیخسرو:

در پاسخ دادن کیخسرو جهن را:

در گرفتار شدن افراسیاب بدست هوم:

در مردن کیکاووس:

در ناامید گشتن کیخسرو از جهان:

در پاسخ دادن کیخسرو و پوزش آوردن زال:

در هنر نمودن گشتاسپ در میدان:

در نامه نوشتن افراسیاب به گشتاسپ:

در رزم اسفندیار با رستم:

در آگاهی یافتن زال از کشته شدن رستم:

در دیدن نگسار اردشیر بابکان را و مردن بابک:

و

در به زنی گرفتن دختر مهرک را:

در شبیخون زدن شاپور(ذوالاکتاف) و گرفتن قیصر روم:

در پند دادن بزرگمهر نو شین روان را:

در پرسش مؤبد از نوشین روان و پاسخ او:

در گفتار نوشین‌روان اندر ولیعهد کردن پسر خود هرمزد را:

در کشتن دخترخاقان در داستان خسرو پرویز:

در پاسخ نامه اسکندر:

همانگونه که دیده می‏شود تنها یک بیت رودکی چنین تأثیری در طبع فردوسی گذاشته است و اگر ما منظومه کامل کلیله و دمنه را در اختیار داشتیم می‏توانستیم بیش از این نه تنها درآیش سبک و طبع شعری رودکی را در نزد فردوسی مطالعه کنیم بلکه در دیوان اکثر شاعران ردپای رودکی را بیابیم.

رودکی و فردوسی هردو در استفاده کردن واژه‏های ‏ناب پارسی دری وسواس ویژه‏ای ‏داشته‏اند مانند این بیت:

رودکی:

فردوسی:

همانگونه که می‏بینیم، ماوراء النهر را در زمان رودکی و پییش از آن ورزرود می‏گفته‏اند و دجله را ‏‏اروندرود، ‏‏ولی ادیبان از بی‏سوادی همان واژه‏های ‏عربی را استفاده می‏کرده‏اند‏. دو بیت بالا نیز نشان و تأکیدی بر آن است که فردوسی در سرودن شاهنامه تحت تأثیر رودکی فرار داشته است و هردو برای استفاده بیشتر واژه‏های ‏ناب پهلوانی دیگران را هشدار می‏داده‏اند‏. هرچند که ما از کارهای رودکی بر خوردار نیستیم و با اندکی که مانده است توانسته‏ایم به اهمیت کار او در بنیان‏گذاری شعر و ادب پارسی پی ببریم. کار رودکی در زمان خود از شاهکارهای نسلی است که ما به آن تعلق داریم.

پادشاهان سامانی و دبیران فرهیخته و خردمند آنها پس از دو قرن دیوار سکوت را شکستند و زمینه را برای بالیدن زبان، ادب و فرهنگ پارسی آماده کردند و بدین گونه دوران زرین ادب و فرهنگ پارسی پس از ساسانیان را بنا نهادند. در این دوران، امیر و دبیر و سپهسالار همه با هم کوشیدند تا استقلال فرهنگی، ادبی و علمی آنچه ما امروزه بدان می‏بالیم و افتخار می‏کنیم را ‏‏فراهم کنند که نمونه آن ‏‏ابو منصور حکمران توس و سپهسالار خراسان است ‏‏که از رادمردان دولت سامانی است و در پیروی از وزرای دانشمند، بلعمی‏ها، ادیبان را از چهار گوشه ایران زمین گرد آورد که خدای نامه پهلوی را به زبان دری برگردانند. از آن جمله ماخ پسر خراسانی از هرات، و یزدان داد پسر شاپور از سیستان، ماهور پسر خورشید از نیشابور، و ماهان پسر برزین از توس و چندین نفر دیگر از فرزندان دهقانان و آزادگان، برگردان دری خدای نامه را در هفده سال پس از مرگ رودکی ‏‏به پایان رسانیده آنرا شاهنامه نام نهادند. و فردوسی نیز هرچه شاهنامه و خدای نامه در آن دوران بود را جمع آوری کرده و در 22 سال پس از مرگ رودکی همان را کرد که رودکی درباره کلیله و دمنه انجام داد و

پی­نوشت­ها:

1. محیط زندگی و احوال و آثار رودکی، سعید نفیسی، امیرکبیر، چاپ دوم، انتشارات ابن‌سینا، 1336، تهران.

2. و اینکه در برخی کتابها آورده‏اند که ‏‏رودکی همراه عنصری نگذاشتند که فردوسی ‏‏به دربار سلطان محمود راه یابد اشتباه است چون پیری رودکی همزمان نوجوانی فردوسی بود و این بیت‏ها ‏‏که در شاهنامه فردوسی، ‏‏انتشارات خوشه، 1372 تهران آمده است نمی‌تواند از فردوسی باشد.

و احتمالاً این بد فهمی از آنجا آمده است که عنصری ملک‌الشعرای در بار سلطان محمود بوده است و به استادی رودکی در فن شعر و چکامه‌سایی اقرار داشته است و گفته است:

فردوسی احتمالاً در سال 313 و یا 322 بدنیا آمده است و شاهنامه را در سال 351 آغاز می‌کند (شاهنامه و فردوسی، پژوهشی نو پیرامون حکیم ابوالقاسم فردوسی و سلطان محمود غزنوی، دکتر رکن‌الدین همایون‌فرخ، انتشارات اساطیر، 1337، تهران، در دوجلد) و ابوالفضل بلعمی در سال 326 و رودکی در سال 329 و ابونصر سامانی در سال 331 از دنیا می‏روند (محیط زندگی و احوال و آثار رودکی، سعید نفیسی، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، انتشارات ابن‌سینا، 1336، تهران) در نتیجه رودکی و فردوسی در شرایطی نیستند که با هم رقابت کنند.

3. همانگونه که استاد نفیسی از کتابهای الانساب سمعانی، ابن اثیر، و زین الاخبار گردیزی آورده است جد هشتم اسماعیل سامانی به بهرام 4 (چوبینه) می‌رسد (محیط زندگی و احوال و آثار رودکی، سعید نفیسی، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، انتشارات ابن‌سینا، 1336، تهران). بهرام چوبینه در سال 590م. جزو شاهنشاهان ایران می‏شود.

4. ‏‏دکتر همایونفرخ در پژوهش گسترده‌ای در باره فردوسی و سلطان محمود غزنوی به این نتیجه می‌رسد که فردوسی چون نمی‏‏دانسته است که ابونصر سامانی در گذشته است، شاهنامه را اگر قرار بود برای کسی بنویسد به نام ابونصر نوشته بود و در زمانی آنرا به فرزندش نشان می‏دهد. ولی او اشعار را نخوانده برای فردوسی پس می‏فرستد. و فردوسی در بیست سال پس از آن، شاهنامه را به این خاندان تقدیم می‏کند (شاهنامه و فردوسی، پژوهشی نو پیرامون حکیم ابوالقاسم فردوسی و سلطان محمود غزنوی، دکتر رکن‌الدین همایون‌فرخ، انتشارات اساطیر، 1337، تهران، در دو جلد).