سرآغاز فارسی نویسی مطبوعاتی در جهان
نویسنده: سید فرید قاسمی
شش دهه پس از حیات فارسینویسی مطبوعاتی در جهان، روزنامهنگاری چاپی در ایران متولد شد. روزگاری که رأی به انقراض قاجار دادند 145 سال خورشیدی / قریب به 150 سال قمری از نشر نخستین ستون فارسی در مطبوعات جهان میگذشت. در گسترة زمانی یادشده، دست کم 210 عنوان نشریه فارسی برونمرزی در 18 کشور جهان ـ با تقسیمبندی امروزی ـ منتشر شد:
1. هندوستان 65 عنوان؛
2. افغانستان 29 عنوان؛
3. آذربایجان 27 عنوان؛
4. ترکیه 13 عنوان؛
5. عراق 12 عنوان؛
6. پاکستان 10 عنوان؛
7. مصر 8 عنوان؛
8. آلمان 7 عنوان؛
9. گرجستان 6 عنوان؛
10. ازبکستان 5 عنوان؛
11. ترکمنستان 5 عنوان؛
12. فرانسه 4 عنوان؛
13. انگلستان 3 عنوان؛
14. آمریکا 2 عنوان؛
15. ارمنستان 1 عنوان؛
16. تاجیکستان 1 عنوان؛
17. سوییس 1 عنوان؛
18. عربستان 1 عنوان.
هندوستان آغازگر مطبوعات فارسی در جهان است. فارسیزبانان این کشور در یک سده و نیم نخست، 65 عنوان نشریه فارسی را در 10 شهر انتشار دادهاند که کلکته با 28 عنوان در صدر است و بمبئی 12، دهلی 6 و حیدرآباد دکن با 4 عنوان رتبههای بعدی را دارا هستند. فارسینویسان مطبوعاتی در 6 شهر دیگر هندوستان هر کدام یک عنوان روزنامه منتشر کردهاند.
در افغانستان حز کابل با 19 عنوان و جلالآباد با 2 عنوان در 8 شهر دیگر آن کشور هر کدام یک عنوان نشریه فارسی منتشر شده است. مرکز چاپ و نشر مطبوعات ایرانیان در آذربایجان، باکو و در ترکیه، اسلامبول بوده است.
اما در عراق در سه شهر نجف اشرف 5، کربلا 4 و بغداد 3 عنوان و در پاکستان نیز در سه شهر لاهور 6، پیشاور 3 و کراچی 1 عنوان نشریه انتشار دادهاند.
بیشترین روزنامهها و مجلههای فارسیزبان مصر نیز چاپ قاهرهاند. چهرهنما چاپ اسکندریه نیز پس از یکسال و اندی به دلیل آتشسوزی چاپخانهاش به قاهره نقل مکان کرد.
7 نشریه آلمان چاپ برلین، 6 نشریه گرجستان چاپ تفلیس و 5 نشریه ترکمنستان چاپ عشقآباد است، اما از 5 نشریه چاپ ازبکستان 3 نشریه در بخارا و 2 نشریه در سمرقند منتشر شدهاند. 4 نشریه فارسی فرانسه چاپ پاریس و 3 نشریه انگلستان چاپ لندن است، اما 2 نشریه چاپ آمریکا یکی در واشنگتن و دیگری در نیویورک انتشار یافته است.
همچنین شهرهای ایروان (ارمنستان)، دوشنبه (تاجیکستان) ایوردن (سوییس) و مکه (عربستان) هر کدام محل انتشار یک نشریه فارسی در گستره زمانی مورد بحثاند.
به طور کلی محل نشر 200 نشریه فارسیزبان که پارهای دو یا سه زبانه بودهاند، 41 شهر از 18 کشور امروزی جهان است. محل نشر 10 عنوان نیز مشخص نیست.
پایدارترین نشریههای فارسیزبان چاپ خارج از کشور، حبلالمتین (چاپ کلکته) و چهرهنما (چاپ اسکندریه و قاهره) است که حدود 4 دهه دوام آوردند.
با تأسف باید یادآور شد پس از بررسی 28 کتابخانه معتبر در 10 شهر ایران ـ تهران، اصفهان، شیراز، مشهد، رشت، کرمان، یزد، اهواز، تبریز و قم ـ به این نکته رسیدم که غنیترین مجموعه در کشور با 39 نشریه از حیث عنوان فقط 5/18 درصد از یک سده و نیم نخست پارسینویسی مطبوعاتی انیران را داراست. در مجموع نیز 36 درصد یا به سخن دیگر 76 عنوان ـ که بیشترینشان دوره کامل نیست ـ از نشریههای یادشده در کشور موجود است و حتی یک نسخه از 134 عنوان دیگر در کتابخانههای کشور وجود ندارد.