خط/ دبیره/ نویسه و «خط‌نامه»ها
نویسنده: دکتر پرویز سپیتمان (اذکائی)
خط، دارای معانی و مفاهیم متعدد بوده و هست؛ از جمله در اصطلاح هندسی مقدار بُعد واحد و طول نامرئی، یا فصل مشترک دو صفحه که فقط با گمان دریافت‌پذیر است. در نزد قدماء، خطوط هندسی بر سه نوع مستقیم و منکسر و منحنی بود که یا متوازی‌اند یا متقاطع، و خطوط نجومی یا فضایی که عبارتند از: خط استوا، خط نیمروزان (= نصف‌النهار) یا خط زوال، خط اعتدال (ـ مشرق به مغرب)، خطوط آفاق و ساعات؛ لیکن خطوط مثلثاتی که همین خطوط را با توجه به زوایای نقاط تلاقی آنها در بر می‌گیرد ، و دیگر اقسام خط در مباحث علوم و فنون از مصطلحات جدید است.
هم‌چنین، خط، کرانه یا راستای چیزی، و به معنای سطر که بر اوراق از برای کتابت کشیده شود، بسا که از مفهوم خط رمل (geomancy) مأخوذ باشد؛ و آن صناعتی بوده است در استخراج غیب و معرفت کائنات، متضمن اشکال مربعات (¥ اشکال اوفاق) که قدیماً با عصا یا چوبی بر روی سنگریزه ترسیم می‌کرده‌اند. علاوه بر آن که خط، موضوع دانشواره‌ای مربوط به اشکال حروف‌نگاری در نزد اصحاب سحر و جادو بوده، از دلالت‌های صوفیان نیز در خصوص تألیفات حروفی بشمار رود. «خط» در اصطلاح ترکان عثمانی به معنای دستخط و فرمان هم هست، همچون «خط همایون» یا خط شریف گلخانه که مراد قانون اصلاح تنظیمات دولتی باشد، به مفهوم دستنوشته در مورد کتب یا نُسَخ «خطی» هم به کار رود. اما «خط» به معنای نویسـﮥ الفباء در کتابت عربی و فارسی که از راست به چپ نگاشته آید، تا دهه‌های نخستین سدة یکم هجری قمری منحصر به دو قلم یا خط کوفی و نَسخ بود، همـﮥ مَصاحف و مکاتیب را بدانها می‌نوشتند، تا آن که پس از انتشار خط عربی در ممالک ایران و مصر از اوائل عصر عباسی، تدریجاً اقلام دیگری از آن دو خط استخراج شد. مشهورتر، قلم‌های محقّق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع بود که ابن مُقلِه فارسی (272ـ328 ﻫ) در تکمیل آنها کوشید؛ و همو خصوصاً پیشگام خوشنویسی گردید، که قواعد آن را ابن‌بوّاب بغدادی (م 423 ق) وضع کرد. اَقلام سِتَـﮥ مزبور از زمان یاقوت مستعصمی خوشنویس (س 7ق) به عنوان «خطوط اصول» در سرزمین‌های اسلامی تثبیت گردید. خط فارسی مأخوذ از خطّ عربی عموماً نَسخ بود، تا آن که از اوایل سدة 5(ق) شکل قلمی نستعلیق (مرکب از نسخ و تعلیق) هم پدید آمد و تدریجاً خط رسمی ایران گردید.
خوشنویسی به مثابـﮥ یک هنر، در روند استکمالی خطوط اسلامی ـ ایرانی، مکاتب و قواعد و آثاری پدید کرده، و در این فن هنرمندان و استادان بسیار خصوصاً از ناموران شیعی و ایرانی ظهور نموده‌اند. رسالات بسیار نیز در «آداب خط، علم خط، فی الخطوط یا خط‌نویسی» به نظم یا نثر، همراه با نمونه‌ها، رسم‌الخط‌ها و مرقّعات نگاشته آمده است. در عین حال، خط فارسی (عربی) معایب و مشکلات خاص خود دارد، از جمله این که حروف نشانگر اصوات مختلف دارای شکل‌های مشابه‌اند که جز با نقطه تمایز نیابند، علائم هجاهای مختلف منفصل از حروف باشند که اغلب هم نگاشته نمی‌آید، و جز اینها که آموزش آن و خواندن با آن را دشوار ساخته است.
اگرچه قدیماً برخی کوشش‌های بی‌اثر و ناپیگیر در جنب خوشنویسی و آداب مشق یا خط در جهت تسهیل مشکلات شد، تنها اخیراً پس از پیدایی ضرورت تعلیم ابتدایی در میان ملل شرقی، توجه یافتند که در آسان‌سازی امر آموزش حتی‌الامکان خط رسمی را اصلاح کنند. بنابراین، نخست بار فتحعلی آخوندزاده (به سال 1274 ق) رساله‌ای در باب خط ابداعی خود متضمن تاریخ خطوط عالم و معایب هر یک نگاشت، و بعداً هم (1285 ق) با تقدیم آن به وزارت معارف ایران پیشنهاد اصلاح داد. از آن پس، در باب اصلاح خط عربی یا تبدیل آن به خط لاتینی رسالاتی نوشته شد، که اهمّ آنها ذیلاً در فهرست منتخب رسالات خط یاد خواهد شد:
1. کتاب الخط ابن درستویه (258ـ347 ق) که در بیروت (1921 م) چاپ شده است. [هنر و مردم، 86، ص 33].
2. کتاب الخط شیخ ابوالحسن احمد بن محمد «ابن جندی» (س 3 ق) از مشایخ نجاشی که دانسته نیست در چه زمینه‌ای بوده است. [الذریعه، 7/176]
3. رسالـﮥ علم‌الکتابه ابوحیان توحیدی (320ـ ح 400 ق) که در دمشق (1951 م) چاپ شده است. [هنر و مردم، 86، ص 33]
4. رسالـﮥ معرفت خط محمد بن سلیمان ر اوندی مؤلّف راحةالصدور (ح 600 ق) که برجای نمانده است. [هنر و مردم، 86، ص 33]
5. آداب مشق یا اصول خطوط یا قلمیـﮥ خواجه عبدالله صیرفی بن محمود صراف تبریزی (م 742 ق) که نسخ متعددی از آن وجود دارد. [منزوی، ج 3، ص 1903ـ4 و 1905ـ6/ هنر و مردم، ش 86، ص 33؛ ش 93، ص 30].
6. رسالـﮥ خط ظهیرالدین میرعلی سلطانی بن حسن علوی تبریزی (م 850 ق) که واضع نستعلیق خوانده شده است (فهرست نیکلسون، ص 205) [منزوی، 3/1908؛ هنر و مردم، 86، ص 34].
7. تحفةالمحبّین ابوالداعی یعقوب بن حسن «سراح» حسنی شیرازی که آن را براساس آثار متقدمان (یاقوت، صیرفی و مبارک‌شاه) در سال 858 ق برای نوادة شاه نعمةالله ولی کرمانی و به روش صوفیانه در یک مقدمه و دو مقاله و یک خاتمه ساخته است، نسخـﮥ آنکتیل [فهرست بلوشه، 1/3 ش 1113). (منزوی، 3/1907؛ هنر و مردم، 86، ص 34].
8. آثار سلطان علی مشهدی (841ـ926 ق) اولاً در مجموعـﮥ خطوط خوش کتابخانـﮥ بایسنقرخان تیموری (م 837 ق) جزو نمونه‌های خطوط کمال‌الدین جعفر تبریزی (مورخ 833 ق) و میرعلی تبریزی (م 850 ق) و جز اینان، میکروفیلم دانشگاه تهران (ش 1380) [فهرست فیلمها، 1/678؛ منزوی، 3/1909] نمونه‌ای از وی (مورخ 900 در هرات) و نیز اربعین جامی یا رسالـﮥ خط او (مورخ 897 در هرات) نسخـﮥ طوپقاپوسرای ترکیه (ش 1/2154) ثانیاً دو نسخـﮥ دیگر به همین عنوان «رسالـﮥ خط» از همو در آکادمی علوم شوروی [میکروفیلمها، 1/78]، آداب خط منظوم او که در 920 ق (85 سالگی) در حدود 150 بیت برای خواهرزاده‌اش محمدهاشم حسینی سروده، که در آن از قواعد خط و اصلاح آن و جز اینها نیز سخن رفته، و نسخه‌های متعدد از آن هست. [منزوی، 3/1901، 1905؛ فیلمها، 1/ ص 2]، شرح آداب خط، یا صراط السطور همو در 270 بیت، که این نیز نسخ متعدد دارد. [منزوی، 3/1913؛ فیلمها، 1/128ـ29؛ هنر و مردم، 86، 35].
9. اصول قواعد سِتّه یا رساله در علم خط، از فتح‌الله بن احمد بن محمود سبزواری (ن 2 س 9 و ن 1 س 10) ـ مؤلّف تحفةالائمه یا اخلاق ظهیری (به نام: ظهیرالدین بابرشاه تیموری، 932ـ937 ق) [فهرست منزوی، 2/1558، 3/1906؛ هنر و مردم، ش 86/7، ص 37/ ش 93 ص 31؛ فهرست یزد، 4/1243] که قدیمترین نسخـﮥ خطی آن (مورخ 149 ع/ 930 ق) و یک بار هم (فرهنگ ایرانزمین، ج 11) چاپ شده است.
10. مدادالخطوط میرعلی هروی (م 951 ق) که پس از سال 926 و گویا در بخارا ساخته، با امتحان الفضلا سنگلاخ (تبریز، 1291 ق) چاپ شده است. [هنر و مردم، 86، ص 35].
11. آثار ملا مجنون بن محمود رفیقی هروی مشهدی چپ‌نویس (ن 1 س 10) عبارت است از : ـ رسم‌الخط منظوم که (گویا در 940 ق) به نام سلطان مظفر بن سلطان میرزا بایقرا سروده است. ـ سوادالخط منثور که میان 940ـ945 ق در شش باب نگاشته: خطوط و سطح و وجوه تسمیه، استادان و مخترعات، ادوات کتابت، قواعد خط، اشکال حروف، حسن خط و اصناف حروف. [منزوی، 3/1911 و 1912؛ مجلـﮥ هنر و مردم، 86، ص 34] ـ آداب خط یا قواعد خط منظوم برای سام میرزا برادر شاه طهماسب صفوی، که ظاهراً همان آداب مشق (ملک/ 4211) باشد. [منزوی، 3/1902 و 1904؛ هنر و مردم، 86، 36 و 93، ص 30]
12. حالات هنروران، از دوست محمد بن سلیمان کوشوانی هروی کاتب که کتابدار ابوالفتح بهرام میرزای صفوی و تا 982 ق زنده بوده، و آن را به سال 953 ق نگاشته است. مقدمـﮥ آن/ مقدمـﮥ مرقع بهرام میرزا صفوی (در 951 ق) از مجموعـﮥ کتابخانـﮥ طوپقاپوسرای ترکیه (ش 3/2154) به عنوان رسالـﮥ خط در لاهور (1936 م) چاپ شده است. [منزوی، 3/1908؛ فیلمها، 1/678؛ هنر و مردم، 86، ص 37].
13. رسالـﮥ قطبیه یا خط و خطاطان، از قطب‌الدین محمد قصه‌خوان یزدی خوشنویس (ح 930ـ ح 1000 ق) که در سال 964 (= فرخندگی) به نام شاه طهماسب صفوی (930ـ984 ق) نگاشته، در مجلـﮥ سخن (1346/ ش 6 و 7) چاپ شده است. [منزوی، 3/1911؛ هنر و مردم، ش 86/7، ص 38ـ39/ ش 93، ص 31].
14. قواعد خطوط، مثنوی محمود بن محمد (س 10 ق) ـ نسخـﮥ مورخ 969 ق کتابخانـﮥ بادلیان (28 والکر). [منزوی، 3/1914؛ هنر و مردم، 86/7، ص 36ـ38]
15. آداب المشق، از باباشاه حالی اصفهانی (م 996 ق) که باید در حدود 970 ق نوشته شده باشد، یک بار هم طبع شده است [هنر و مردم، 86/7، ص 36؛ منزوی، 3/1903].
16. فوائدالخطوط، از درویش محمد (زادة 975 ق) ابن دوست محمد بخاری (گویا همان 12) که آن را به سال 995 (20 سالگی) در ده فصل و یک خاتمه نگاشته است. [منزوی، 3/1913ـ14؛ هنر و مردم، 86/39]
17. گلستان هنر، از قاضی احمد بن شرف‌الدین حسین ابراهیمی حسینی قمی (953ـ بعد 1015 ق) که در حدود سال 1007 ق، با یک مقدمه و سه فصل (ثلث‌نویسان، تعلیق‌نویسان، نستعلیق‌نویسان) و یک خاتمه نگاشته است. [فهرست منزوی، 3/1916؛ هنر و مردم، 86/7، ص 40].
18. آداب مشق، از میرعماد حسینی قزوینی سیفی (961ـ1024 ق) در شش فصل که علاوه بر نسخ متعدد، دوبار هم چاپ شده است. [منزوی، ج 3/1904]
19. دیباچـﮥ مرقع شاهزاده سلیم، از شیخ میرابوالفضل (مورخ 1049 ق). [منزوی، 3/1911ـ1912].
20. مرآت الخیال، ساخته به نام شهاب‌الدین محمد شاه جهان تیموری (1037ـ1068 ق) که دو نسخه از آن (ملک، 9/4341) (مولوی، مشهد ، 1/550) شناخته است. [منزوی، 3/1916ـ17؛ نشریـﮥ 5/84؛ هنر و مردم، 93، ص 30].
21. رسم‌الخط، از شیخ مهذب‌الدین احمد بن عبدالرضا خاوری (مورخ 1077 ق). [الذریعه ف ج 11، ص 231].
22. چند رسالـﮥ خط از مؤلفان ناشناخته: نسخـﮥ (مورخ 1080) کتابخانـﮥ ملک تهران (2/6226)، نسخـﮥ (مورخ 1087) انجمن ترقی اردو پاکستان (4 ق ف 96)، نسخـﮥ (مورخ 1088) کتابخانـﮥ امیرالمؤمنین نجف (619)، نسخـﮥ بادلیان (295 الیوت 1238)، نسخـﮥ وزیری یزد (3808)، نسخـﮥ دهخدا (2 و 4/16) و جز اینها از سدة 11 یاد گردیده است. [منزوی، 3/1909؛ فهرست زد، 5/1804؛ میکروفیلمها، 1/546].
23. از رسالات سدة 12 ق هم می‌توان: منشی‌گری و خطاطی سامی نیشابوری (ظ: 1122 ق) ـ نسخـﮥ بادلیان (32/69 پیوست)، آداب خط نسخـﮥ (مورخ 1177 ق) دارالکتب قاهره (50 مجامیع)، منظومـﮥ خط‌نویسی ـ نسخـﮥ کتابخانـﮥ یزد (فهرست، 5/1695)، رسالة فی الخط (عربی) احمد بن محمد شفیع اصفهانی نگاشته در شهر بابک (به سال 1194 ق)، رساله در علم خطوط (فارسی) عبدالخالق عبدالرحیم یزدی از مجموعـﮥ (2438) کتابخانـﮥ وزیری یزد، مختصر در خط (هنر و مردم، 86/7، ص 41)، المختصر المفید فی تعلیم قواعد الخط (همانجا)، تحفةالخطاطین مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی (1131ـ1202 ق) که در استانبول (1928 م) چاپ شده، سلسلـﮥ الخطاطین، همو دربارة نود هنرمند نامور (همانجا)، و جز اینها را یاد کرد. [منزوی، 3/1903 و 1917ـ18؛ فهرست یزد، ج 4، ص 1293/ ج 5، ص 1695؛ نشریـﮥ دوم، ص 180؛ هنر و مردم، 86، ص 41].
24. رساله در بیان خط و مخترع آن در مجموعـﮥ (مورخ 1213 ق) کتابخانـﮥ ملک تهران (11/777) [فهرست ملک، 5/174].
25. دو رساله به عنوان خطوط علوم غریبه (1) در بیست و یک نوع الفبای مختلف از جمله: قلم شاناق، قلم فرنگی ابجدی، قلم طیرقال، قلم پهلوی، و اقسام دیگر (2) انواع خطوط غریبه از جمله: ابجدی، قلم یفزی، قلم روخابی، قلم رونی، قلم متجرد، قلم یونانی، قلم سریانی و جز اینها در مجموعـﮥ (مورخ 1234 ق) کتابخانـﮥ آخوند همدان (ش 1 و 4/1348) که دو رسالـﮥ آن تماماً در علوم غریبه است. [فهرست همدان، ص 1486ـ87]
26. رساله در اقسام خطوط مرموزه، نسخـﮥ (مورخ 1236 ق) کتابخانـﮥ مجلس تهران (ش 37/1822) [فهرست منزوی، 3/1911].
27. سه تذکرة خوشنویسان از خلیفه شیخ غلام محمد راقم هفت قلم دهلوی (ن 1 س 13) که تا سال 1239 ق نگاشته، یکی از آنها در کلکته (1910 م) چاپ شده است. [هنر و مردم، ش 86/7، ص 42]
28. خط و اصلاحات آن، نسخـﮥ (مورخ 1248 ق) دانشکدة الهیات تهران (ش 7/116 ب) [منزوی، 3/1910].
29. مفتاح الخطوط رضاعلی خان بن حاجی شاه محمدحسین بن شاه عبدالرسول بن شاه ملاعلی قادری چشتی که در هند (به سال 1249 ق) برای نواب عظیم خان بهادر با دیباچه‌ای از میرنوازش علی حسین صاحب شاگرد خود ساخته است. [هنر و مردم، ش 86/7، ص 42؛ منزوی، 3/1917].
30. تذکرةالخطاطین، دو کتاب با این عنوان: (1) از محمد یوسف بن حسن لاهیجانی (به سال 1256 ق) که تاریخ کلام الملوک هم نام دارد، (2) از میرزا محمدشریف صدر «ضیا» با نسخـﮥ تاشکند (فهرست، 6/58). [فهرست منزوی، 3/1907؛ هنر و مردم، ش 86/7، ص 42].
31. قاعدة الفبا، از ناشناخته، نسخـﮥ (مورخ 1257 ق) انجمن ترقی اردو پاکستان (4 ق ف 178). [منزوی، 3/1914].
32. رسم‌الخط/ الفباء جدید/ اصلاح خط اسلام، از آخوندزاده میرزا فتحعلی بن میرزا محمدتقی آذربایجانی (1227ـ1295 ق) ساکن تفلیس که در سال 1274 ق/ 1868 م تألیف کرده، و سپس در سال 1285 ق همراه با رسالـﮥ دیگر در معایب خط اسلام، متضمن اختراع خطی جدید با حروف و اصوات مفرد و مرکب به وزارت معارف ایران و ترکیه پیشنهاد نموده است. [الذریعه، ج 7، ص 179/ ج 11، ص 231؛ فهرست منزوی، 3/1905].
33. خط آدمیت/ الفبای ملکمی، منسوب به میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله اصفهانی (1249ـ1327 ق) که از همان سال 1275 ق/ 1869 م با میرزا فتحعلی آخوندزاده در باب معایب و اصلاح خط همعقیده بود و مقالات چندی نگاشت (مجموعـﮥ مورخ 1296 ق شمارة 2/583 کتابخانـﮥ ملک) و از جمله با الفبای ابداعی (1277 ق) خود (ملکمی) نمونه‌های «خطوط آدمیت» را در لندن (1303 ق) چاپ کرد. [میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، ص 98ـ110؛ الفبای جدید و مکتوبات، میرزا فتحعلی آخوندزاده، بادکوبه ـ 1963؛ منزوی، 3/1910؛ الذریعه، ج 7، ص 179/ ج 11، ص 232].
34. خط سریانی، از محمدطاهر انصاری که پنج قلم سریانی را در جدول‌هایی (نسخـﮥ مورخ 1281 ق/ شمارة 3/3419 دانشگاه تهران) نگاشته است. [منزوی، 3/1910ـ1911].
35. امتحان الفضلاء/ تذکرةالخطاطین، تألیف میرزا محمدعلی سنگلاخ خبوشانی خراسانی (م 1294 ق) که در چهار بخش (به سال 1290 ق) ساخته، و در تبریز (1291ـ1295 ق) چاپ سنگی شده است. [هنر و مردم، ش 86/7، ص 42]
36. رسم خط، رساله‌ای از فتح الله فاوجی در 1289 ق برای فرهاد میرزای قاجار در یک مقدمه و دو باب (نسخـﮥ کتابخانـﮥ فرهنگ و هنر مشهد). [منزوی، 3/1912].
37. رسالـﮥ رُشدیه، از میرزا رضاخان ارفع‌الدوله (1267ـ1356 ق) در خصوص اصلاح الفبای اسلامیه، با ابداع الفبای جدید، که در تفلیس (1296 ق/ 1889 م) چاپ شده است. [الذریعه، 7/179 و 11/237؛ منزوی، 3/1913]
38. خط جدید، رساله‌ای در ابداع رسم‌الخط جدید از مجموعـﮥ (مورخ 1298ـ1299 ق) نسخـﮥ عبدالحمید مولوی (8/552) مشهد. [نشریه 5/84؛ منزوی، 3/1910]
39. مقالات، از میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله تبریزی که در آن فتاوی علماء خراسان را در جواز شرعی یا استحباب تبدیل خط گرد آورده و در مجلـﮥ اختر استانبول (1297 ق) چاپ کرده، و همو خود رسالـﮥ «اصلاح خط اسلام» را (سال 1303 ق) طبع نموده است. [الذریعه، 7/179]
40. الفبای بهروزی، از میرزا رضاخان بکشلو که در استانبول (1299 ق) چاپ کرده است. [الذریعه، 7/180]
41. در جریان نهضت اصلاح خط و ابداع الفبا، چند رسالـﮥ دیگر به طبع رسید: (1) وطن دیلی، از میرزا حسن رُشدیه تبریزی؛ (2) نمونـﮥ افکار، از میرزا حسن‌خان عضو وزارت خارجه، چاپ 1303 ق استانبول؛ (3) رسالة فی الخط، از میرزا لطف‌الله علی مجتهد تبریزی؛ (4) رسالة فی الخط، اختراع میرزا کاظم مطلع، و جز اینها.
42. خط و خطاطان (ترکی) تألیف میرزا حبیب اصفهانی که در استانبول (1305 ق) چاپ شده است. [الذریعه، 7/179ـ80؛ هنر و مردم، 86/7، 43]
43. خط دانش انسانیت، که اعضای انجمن دانش در بمبئی (1308 ق) چاپ کرده‌اند. [الذریعه، 7/178 و 180].
44. کتاب الخط، از میرزا محمد حسین بن میرزا محمدعلی حسینی مرعشی شهرستانی (م 1315 ق) که در آن انواع خطوط و ارقام تلگراف را یاد کرده است. [الذریعه، ج 7، ص 177].
45. تذکرة خوشنویسان، از میرزا هدایت‌الله لسان‌الملک ثانی سپهر کاشانی مستوفی دیوان همایون که در سال 1320 ق به نام مستوفی‌الممالک ساخته است، و نسخـﮥ آن در کتابخانـﮥ ملی (ش 603) هست. [منزوی، 3/1908؛ هنر و مردم، 86/7، ص 42].
46. رسالة فی الخط (ترکی) اختراع محمد آقاشاه تخستکی مدیر جریدة «شرق روس» (1323 ق) تفلیس. [الذریعه، 7/180]
47. راه نو، از میرزا محمدخان اویسی که در استانبول (1331 ق) چاپ شده است.
48. سید محمدعلی داعی‌الاسلام از کوشندگان در اصلاح یا تغییر خط چند رساله نگاشته است: (1) خط داعی که در حیدرآباد دکن (1342 ق) چاپ شده است؛ (2) خط آسان برای تعلیم عمومی که چاپ شده است؛ (3) خط لاتینی برای فارسی که در حیدرآباد دکن (1347 ق) چاپ شده است. [الذریعه، 7/177 و 178 و 180].
49. مقدمـﮥ تعلیم عمومی، از سیدحسن تقی‌زاده که در تهران (1347 ق) چاپ شده است.
50. خط پهلوی نو، از عبدالصمد فرهنگ که در اهواز (1347 ق) چاپ شده است. [الذریعه، 7/178 و 180].
51. تسهیل و تکمیل الفباء، از صدرالمعالی خوانساری که در تهران (1348 ق) چاپ شده است (ص 180).
52. دو رسالـﮥ رسم‌الخط کوفی: (1) از میرزا زین‌العابدین شریف صفوی خوئی، (2) از صدرالافاضل لطفعلی شیرازی تبریزی هم یاد شده است. [الذریعه، 11/232]
53. کتاب الخط (عربی) از شیخ احمدرضا عاملی ادیب معاصر که در مجلـﮥ العرفان چاپ شده است. [الذریعه، 7/176]
54. راه پیشرفت، از مصطفی فاتح که در تهران (1350 ق) چاپ شده است.
55. دستور الفبا و الفباشناسی از همان صدرالمعالی خوانساری که در تهران (1362 ق) چاپ شده است. [الذریعه، 7/180]
56. مرحوم «ذبیح بهروز» نیز از کوشندگان بنام در اصلاح خط بود که با نگارش رسالات از جمله «خط و فرهنگ» (ایران کوده، ش 8)، «دبیره» (ایران کوده، ش 2) و جز اینها اهتمام داشت.
منابع
الذریعه، ج 7، ص 176ـ178ـ179ـ180؛ ج 11، ص 231ـ232، 237.
هنر و مردم، ش 86/7 و ش 93.
فهرست منزوی، ج 3، ص 1901ـ1903ـ4ـ6ـ1908ـ9ـ1913ـ14ـ1916ـ17ـ18.
فهرست فیلمها، ج 1، ص 2، 128ـ129، 546، 678.
فهرست یزد، ج 4، ص 1243، 1293؛ ج 5، ص 1695، 1804.
نشریـﮥ نسخ خطی (دانشگاه تهران)، 1802؛ 5/84.
فهرست ملک، 5/174.
فهرست همدان، ص 1486ـ87
الفبای جدید و مکتوبات (آخوندزاده) بادکوبه، 1963.
مفاتیح العلوم، ص 203ـ204، 134.
دائرةالمعارف الاسلامیه، ج 8، ص 359ـ360، 377ـ78.
مقدمـﮥ ابن خلدون، ج 1، ص 206، 645.
مفتاح‌السعاده، ج 1، ص 75ـ76.
ایرانشهر، یونسکو، ص 757ـ773.