تنوع رستم‌نامه‌ها در نسخ موجود
نویسنده: مهدخت پورخالقی چترودی، مریم جلالی
می‌دانیم که ادبیّات، دانشی نو پدید و نوظهور نیست، بلکه بیش از هزاران سال سابقـﮥ شفاهی و کتبی دارد.
برای استنباط درست یافته‌های تازه از ادبیات کهن لازم است اشراف کافی بر میراث گذشتگان در این زمینه داشت.
از آن جا که بخش مهمی از آثار ادبی، همچنان به صورت دست نویس وپراکنده، در گوشه و کنار کتابخانه‌های شخصی و عمومی، باقی مانده و غبار مهجوریت بر رخ آن‌ها نشسته و یا به صورت چاپ سنگی منتشر شده دسترسی به آن‌ها، به شکل منسجم برای بیش‌تر ادب‌پژوهان بسیار مشکل است.
دسته بندی متون و مطالعات ادبی، فواید بسیاری دارد که از آن جمله موارد زیر است:
الف. جمع آوری مطالب همسو.
ب. یافتن تفاوت‌های بین متنی.
ج. داشتن نمایه‌ای کامل از وضعیت کارهای انجام شده.
د. شناسایی آثار موجود و معرفی آن به صاحبان تحقیق.
ﻫ. جلوگیری از تکرار مکررات و کارهای کم مایه که بدون استناد و اتکا به منابع پیشین ارائه می‌شوند.
فراوان مشاهده می‌شود که محققی در زمینـﮥ نسخ خطی و یا چاپ‌های سنگی مدت‌ها تلاش کرده و در نهایت دریافته است که حتی بهتر از تحقیق خود و یا پیش از آن، دیگر محققان به این یافته‌ها رسیده‌اند. برای جلوگیری از این امر جمع آوری کل اطلاعات از موجود یت نسخ کمک می‌کند تا تلاش محققین هبأ منثوراً نشود.
از جمله نسخ مهم و به چاپ رسیده در ارتباط با شاهنامـﮥ فردوسی وجود «رستم نامه»ها است. چاپ‌های سنگی موجود از این اثر گویای تک نسخه‌ای بودن متن اولیّـﮥ رستم نامه است.
نسخههای خطي رستم نامه احیانا از جمله كتاب‌های تجملي بودند كه به شکل خصوصی نگهداري مي شدند و رفته رفته اين كتاب‌ها مورد علاقـﮥ عوام قرار می‌گرفتند و به چاپ سنگي می‌رسیده و اغلب به صورت مصور توسط نقالان و دوره‌گردان به عابران عرضه مي‌شدند و جز در کاربردهای مکتب خانه‌ای به ندرت به كتاب خانه‌ها راه می‌یافتند.
محتوای این آثار علی رغم آن چه در تاریخ ادبیات‌ها گفته شده به استثناء کتاب رستم نامه به کوشش دکتر سجاد آیدینلو چندان ارتباط به مسائل مذهبی ندارد و مربوط به ماجراهای حماسی رستم است. تفاوت عمدة این کتاب‌ها با شاهنامـﮥ فردوسی در درجـﮥ اول در فرم منثور و نقالانـﮥ آن بوده و در درجـﮥ دوم در برافزوده‌هایی است که هیچ نوع قرابتی با شاهنامـﮥ فردوسی ندارد.
در این کتاب‌ها تاثیر شگرف زبان و ادبیات عرب در نگارش، چندان اغراق آمیز اعمال شده که گاه می‌توان کاربرد این شیوه‌ها را حمل بر عدم وجود سواد کافی کاتب نمود.
ابتدایی ترین تاریخ موجود از چاپ سنگی این کتاب‌ها سال 1245 ق برابر با سال 1208 ش است.
ابتدا اسناد موجود در کتابخانـﮥ ملی را معرفی می‌نماییم.
1. رستم نامه به قلم سید صادق گلپایگانی قدیمی‌ترین نسخه در کتاب خانـﮥ ملی است. در صفحـﮥ نخست این کتاب چنین نوشته شده است:« تمت الکتاب بعون الملک الوهاب علی بالقلم الکتاب سید صادق الکلبایکانی حسب الخواهش عالیشان عزت نشان سعادت بنیان علی اکبر خونساری در دارالخلافه طهران صورت اتمام پذیرفت فی شهر ذیقعده الحرام من شهور سنه 1279». این کتاب صفحه شماره ندارد و مصوّر است.
2. در سال 1290 در انتهای نسخـﮥ دیگری که بیش از نود درصد مطالب مندرج در آن با نسخـﮥ قبل تطابق دارد و تحت عنوان رستم نامه به قلم میرزا محمد خوانساری چنین نوشته شده است:«هذا کتاب رستم نامه صورت اتمام پذیرفت در کارخانه کربلایی محمدحسین در دارالخلافه طهران فی 1290» از شناسـﮥ نوشته شده در صفحـﮥ پیش از آخر به نظر می‌رسد این سال شمسی محاسبه شده است. این کتاب نیز همانند کتاب نخست صفحه‌شماره ندار و مصور است.
3. پس از آن در سال‌های 1314 ش بار دیگر محمد علی وزیری رستم نامه دیگری را احیا می‌کند: «هذا کتاب رستم نامه حسب الفرمایش جناب آقای محمد حسن مدیر شرکت نسبی کتابخانه و مطبعه علمی بطبع رسید». این کتاب از صفحـﮥ سوم شماره گذاری شده و یکصد و چهل صفحه دارد.
4. کتاب «هذا کتاب رستمنامه» به قلم میرزا غلامحسین مشهدی عبد المحمد بدیعی جورتی قهاب اصفهانی نیز با تاریخ نامعین شمسی یا قمری در سال 1354 به چاپ می‌رسد با توجه به شیوة چاپ به نظر می‌رسد این تاریخ قمری است.کتاب حاضر مصور است و 168 صفحه دارد.
5. در سال 1316 ش کتاب رستم نامه دیگری با 137 صفحه بدون ذکر نام نویسنده و کاتب این گونه آغاز می‌شود:« کتاب رستم نامه جهت سرگرمی آقایان محترم بحیله [به حلیه]طبع آراسته گردید». این نسخه دقیقا در جزئیات به نسخـﮥ قهاب اصفهانی شبیه است در انتهای کتاب کاتب تاریخ را این گونه قید می‌کند: «تمت الکتاب فی یوم الخمیس عن الخرداد[؟] 1316».
6. در سال 1317 ش «کتاب رستم نامه بسعی و اهتمام آقای عزیز آقای دانشپور مدیر کتابفروشی (دانش پور) » در چاپ‌خانـﮥ سعادت شهر شیراز به چاپ می‌رسد. این کتاب یکصد و هفت صفحه دارد و مصور است.
7. پس از آن نسخـﮥ دیگری با چاپ سنگی موجود است که تاریخ آن 1342 قمری تعریف شده است. این کتاب تا صفحـﮥ 173 شماره خورده و در انتها نوشته شده است: «کتبةالحقیر مهدی پروانه شیرازی 1342». اما در صفحـﮥ نخست چنین شناسه‌ای وجود دارد:« هذا کتاب مستطاب رستمنامه حسب الخواهش جناب المستطاب عمده التجار و الاعیان آقا محمد مهدی قاضی سعیدی خوانساری در دار الطباعه خود مشارالیه طبع کردند ». در صفحـﮥ نخستین در کادر مستطیل کوچکی نوشته شده است«عمل محسن تاج بخش» که با توجه به دیگر چاپ‌های سنگی به نظر می‌رسد تصاویر کتاب توسط ایشان رسم شده است.
تمامی نسخ مذکور یاد شده در بخش کتاب‌های خطی و چاپ‌های سنگی کتاب خانـﮥ ملّی موجود است.
8. در سال 1245 ق قدیمی‌ترین رستم نامه نوشته شده است. این رستم نامه به قلم محمد شریف نایگلی بوده و خطی است. با آن که صفحه‌های بالای آن با دست شماره خورده اما به نظر می‌رسد که صفحـﮥ اول کتاب موجود نیست و از نیمه‌های ماجرا کتاب شروع می‌شود. مقدمه و شیوة نگارش این کتاب با رستم نامه‌های موجود در کتابخانـﮥ ملی فرق می‌کند و تقریبا به مسائل مهم شاهنامه در آن اشاره شده است شروع از صفحـﮥ موجود این گونه است: چون چند روزی براین گذشت ضحاک منجمان را خبر کرد که در طالع او نظر کنید چون نظر کردند کفشد[؟]مدت ده روز است که... [ناخوانا] شهر متولد شده است و ضحاک ظالم کردار بفرمود که نادران جورچی چین[؟]هر جا که طفلی باشد به قتل اورند....»
9. نسخـﮥ دیگری از رستم نامه در کتابخانـﮥ مجلس موجود است که جزو نسخههای متفاوت به شمار می‌آید. این نسخـﮥ خطی مربوط به سال 1291 ق است. در مقدمـﮥ این کتاب نوشته شده است که « جلد سیم رستم نامه و احوال رفتن رستم به ظلمات و مسخر کردن...» و سپس چند بیت شعر را که در شاهنامه موجود نیست پشت سر هم می‌آورد و ماجرای جمشید شاه را به زبان ترکی سر می‌گیرد و داستان را پیش می‌برد. این کتاب 176 صفحه است و پیوند مسایل دینی اسلامی با ماجراهای شاهنامه‌ها بر افزوده‌های جدیدی ساخته در عین حال زبان و لحن کتاب نقالانه است.
10. در سال 1321 ق رستم نامـﮥ ابوالفتح ابن نصر الله قاجار موجود است این کتاب 215 صفحه‌ای شبیه به رستم نامه‌های موجود در کتابخانـﮥ ملی است. صفحـﮥ اول و دوم کتاب مفقود شده و کتاب از صفحـﮥ سه شروع می‌شود و با توجه به آن که مورد مرمت قرار گرفته بخش‌های قابل ملاحظه‌ای از حاشیـﮥ این کتاب از بین رفته است. کتاب آمیغی از نظم و نثر است، اما نه نظم برگرفته از شاهنامه بلکه نظم برساختـﮥ نقالانه.
11. در سال 1328 ش «رستمنامه»ای متفاوت با عناوین فوق به چاپ رسیده، این کتاب هفت جلدی در یک مجلد چاپ شده و در کتابخانـﮥ مجلس موجود است. محتوای جلد‌ها در صفحـﮥ نخست این گونه معرفی شده است: جلد اوّل گرشاسپنامه، جلد دوم سامنامه، جلد سوم زال نامه، جلد چهارم رستم جوان، جلد پنجم رستم دلیر، جلد ششم اولاد رستم و جلد هفتم رستم پیر.
این چهار نسخـﮥ اخیر در کتابخانـﮥ مجلس موجود است.
به نظر می‌رسد نسخههای موجود در کتابخانـﮥ ملی همه از یک نسخـﮥ واحد استنساخ شده‌اند و تنها تغییراتی جزیی در میان مطالب مندرج در کتاب‌ها دیده می‌شود و گاه در عناوین که پررنگ‌تر از دیگر خطوط نوشته شده‌اند جا به جایی جزیی دیده می‌شود. تفاوت دیگر این متون در برافزودن اشعار در میان متن است. این ابیات کم‌تر از سه درصد مطالب موجود درمتن بوده وغالبا به صورت نثر پشت سر هم نوشته شده‌اند و یا با فاصلـﮥ کم آمده‌اند جزو اشعار شاهنامـﮥ فردوسی نیستند و گاه تحت تاثیر ادبیات فولکولر در میان متن قرار گرفته‌اند به عنوان نمونه در رستم نامـﮥ سال 1316 در زبان حال یاری طلبیدن ایرانیان از خداوند در مقاومت برابر افراسیاب با این ابیات شرح شده است:
|
به یارب یارب شب زنده داران
به آب دیده اطفال معصوم
به بالین غریبان بر سر راه
که رحمی بر دل و بر جانم آور
|
|
به امیّد دل امیّدواران
به آه سینه پیران مظلوم
بزاری یتیمان مانده در راه
از این گرداب غم بیرونم آور
|
در نسخـﮥ گلپایگانی و دانشپور اشعار در ستون بندی قرار گرفته‌اند.تعداد ابیات در نسخـﮥ گلپایگانی بسیار بیش‌تر از دیگر متون موجود است و حتی متن کتاب با این بیت به پایان می‌رسد:
|
بدی تا توانی به گردش مگرد
|
|
که باشد همه بارش اندوه و درد
|
رستم‌نامه‌ها آثار مصورند و تصاویر موجود در کتاب‌ها با یکدیگر فرق دارند به خصوص تصاویر کتاب دانشپور نسبت به بقیـﮥ نسخ از لحاظ هنری ضعیف ترمی نماید.
اما نکتـﮥ قابل توجه این جاست که تعدادی از این کتاب‌ها مکتب خانه‌ای بودند و برای مطالعـﮥ کودکان در نظر آورده می‌شدند. اغلب کتاب‌های مکتب خانه‌ای شماره صفحه داشتند و شناسنامـﮥ کتاب در صفحـﮥ نخستین آمده و تصاویر کتاب‌ها نیز در داخل کادر گنجانده شده است. موضوع مطرح شدة داستانی نیز در بالای تصویر گویای وضعیت ماجراست در این دوره از جمله ناشرین پر کار کتاب‌های مکتب خانه‌ای مطبعه علمی و خاندان خوانساری بودند. در این میان دو نسخه از آثار در گروه کتاب‌های مکتب خانه‌ای قرار گرفته اندکه به شرح زیر هستند:
11. رستم نامه از برای سرگرمی اطفال به قلم عباس صانعی خوانساری به سفارش میرزا احمد تاجر کتابفروش طهرانی و حاجی سید احمد کتابچی در سال 1329 قمری به چاپ رسیده است.
12. رستم نامه از برای سرگرمی اطفال تولید مطبعـﮥ اخوان کتابچی در سال 1348 قمری است و نویسنده و کاتب و صورتگر این کتاب نامشخص است اما مختصات آن دقیقا شبیه به رستم نامـﮥ مهدی پروانه شیرازی است.این دو کتاب تفاوت محسوسی نسبت به رستم نامه‌های موجود در کتابخانـﮥ ملی ندارند.
اما نکتـﮥ مهم این جاست که چهار نوع رستم نامه در این میان دیده شده است که از چهار نسخـﮥ متفاوت نوشته شده‌اند.در این میان به جز نسخـﮥ شخصی دکتر آیدینلو تنها یک نسخه به زبان ترکی با مسائل دینی اسلامی پیوند خورده است و باقی رستم نامه‌ها با برافزوده‌های باور نکردنی بازآفرینی و خلق مجدد ماجراهای شاهنامه و ماجراهای پس از شاهنامه‌اند.
با این تفسیر این ادعا که رستم نامه‌ها از دورة صفویه در خدمت مسایل اسلامی و دینی قرار گرفته‌اند صحیح نیست و چه بسا نقل مکرر از یک کتاب (مانند رستم نامه تصحیح دکتر آیدینلو) این ذهنیت را در میان اهل نظر ایجاد کرده باشد.
از سه نسخـﮥ دیگر که شامل رستم نامـﮥ نایگلی و رستم نامـﮥ هفت جلدی و رستم نامـﮥ گلپایگانی می‌شود بسامد چاپ رستم نامه‌های مشابه با گلپایگانی از همه بیش‌تر است و سپس نایگلی شباهت‌های جزیی با رستم نامـﮥ گلپایگانی دارد و در نهایت رستم نامـﮥ هفت جلدی نیز با نگاهی جدید ماجرای گذشته و آیندة رستم را ارائه می‌دهد.
رستم نامه‌های مکتبخانه‌ای نیز جزو همان گروه رستم نامه‌های موجود در کتابخانـﮥ ملی بوده که در گذشته مورد استفادة کودکان مکتبخانه‌ای قرار می‌گرفت.
در این جا لازم است گفته شود درج عبارت رستم نامه از برای اطفال در چاپ‌های بعدی دو کتاب اخیرمحرز است و این مسئله با توجه به پیشینـﮥ ناشران بعید و دور از ذهن نیست. این امر نیز در جلد رستم نامـﮥ سال 1316 با الفاظ کتاب رستم نامه جهت سرگرمی آقایان محترم نیز دیده شده است.
شناسـﮥ نسخ
ردیف 1. نسخـﮥ سید صادق گلپایگانی. کتابخانـﮥ ملی 6475. 1ث. 5329 ن و 1/1/1/1 / 5329گ
ردیف2. نسخـﮥ میرزا محمد خوانساری. کتابخانـﮥ ملی 6917. 1ث. 5556ن و 1/1/1/1 /5556گ
ردیف 3. نسخـﮥ محمد علی وزیری. کتابخانـﮥ ملی 2929. 2ث. 5327 ن و 1/1/1/1 /5314
ردیف 4. نسخـﮥ غلامحسین بدیعی. کتابخانـﮥ ملی 2927. ث. 5337 و 1/1/1/1 /5337
ردیف5. بی‌نام کاتب و نویسنده. کتابخانـﮥ ملی 9864. 1ث. 8519 ن و 1/1/1/1 /8519
ردیف 6. نسخـﮥ دانشپور. کتابخانه ملی 253338. 1ث. 5314 ن و 1/1/1/1 /9659
ردیف7. نسخـﮥ مهدی پروانه شیرازی. کتابخانه ملی. 2884 1ث. 6768 ن و 1/1/1/1 /6768
ردیف 8. نسخـﮥ محمد شریف نایگلی نسخه خطی. تنها نسخه‌ای که تصاویر رنگی دارد. کتابخانه مجلس 4036 - 62856
ردیف 9. نسخـﮥ خطی. بی‌نام. کتابخانـﮥ مجلس. فاقد تصویر. 5974ف ـ 14089ـ9441
ردیف 10. نسخـﮥ ابوالفتح قاجار. کتابخانه مجلس. 16944ـ916 ق 7
ردیف 11. نسخـﮥ بی‌نام. کتابخانـﮥ مجلس. 129642
ردیف 12. نسخـﮥ صانعی خوانساری. شخصی.
ردیف 13. نسخـﮥ معرفی شده در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان. جلد 4.