بازتاب محیط جغرافیایی در زبان و بیان مولانا

نویسنده: دکتر توفیق ﻫ. سبحانی

آدمي [بايد] بنگرد كه خلق را در فلان شهر چه كالا مي‏‏بايد و چه كالا را خريدارند آن خَرَد و آن فروشد، اگرچه دون‏تر متاع‏ها باشد... (فيه مافيه، صفحـﮥ 74).

مولانا در اين عبارت  به‏ يك اصل پذيرفته شدة اقتصادي اشاره كرده است: تقاضا سببِ عرضه است.

سفري به ايران و مصاحبت با شاعران ايراني و سياحت در شهرهاي ايروان، نخجوان، قزوين، قم، كاشان و اصفهان سبب شد كه سليمان محمد نحيفي (درگذشتـﮥ 1151 ﻫ/ 1738 م)، مثنوي مولانا را  به‏ همان وزن مثنوي به‏ تركي ترجمه كند.

ناصرخسرو (درگذشتـﮥ 481 ﻫ.ق) گذرش  به‏ مصر افتاد، در آنجا با المستنصربالله خليفـﮥ فاطمي ديدار كرد، به‏ اسماعيليّه گراييد. عمده‏ترين آثار وي در تبلغ اين آيين بود.

نمونه‏ها فراوانند. در آثار زين‏العابدين مراغه‏اي، طالبوف تبريزي و... آثار تأثير زبان محلّي كاملاً مشهود است.

مولانا بخش اعظم عمر خود را در شهر قونيه گذرانيده است. بيهوده نيست كه قونيه را شهر مولانا ناميده‏اند، Mevlânâ Şehri Konya. در آن ايّام در قونيه تركي، يوناني، عربي و فارسي هر چهار زبان، البتّه نه در يك سطح، رايج بود. در آثار مولانا هر چهار زبان  به‏ چشم مي‏‏خورد و بديهي است كه غلبه با فارسي است.

پيش از اين در سال 1934 مرحوم شرف‏الدّين يالت قايا، مقاله‏يي تحت عنوان كلمات و اشعار تركي در آثار مولانا: Mevlânâ'da türkçe kelimeler ve türkçe şiirler

منتشر كرده‏اند. در آن مقاله تكيـﮥ عمدة آن مرحوم بر مثنوي بوده است. در اين مقولـه من  به‏ طور عمده بر كليّات شمس توجّه كرده‏ام و فقط در يك اصطلاح  به‏ مثنوي هم نظر انداخته‏ام و آن اصطلاحي است كه تا كنون  به‏ درستي بررسي نشده است.

بي‏درنگ بايد افزود كه برخي كلمات كه در آثار مولانا  به‏ كار رفته،  به‏ تأثير مسافرت و اقامت و خانواده‏اش  به‏ آناطولي، ارزنجان، لارنده يا قونيه نبوده است. اين كلمات در آثار ديگر گويندگان هم  به‏ چشم مي‏‏خورده بر برخي از آن‏ها اشاره مي‏‏كنم:

آلاجق: آلاجو:

اي آنكه اندر باغ جان آلاجقي بر ساختي... (غزل 2433 / ب 25645)

Ey dünya bağına bir çadır kuran… (c. 1, s. 181).

ارسلان: شير، مجازاً شجاع:

ز گفت توبه كنم، توبه سود نيست مرا

به‏ پيش پنجه‌ات اي ارسلان توبه شكن

(غزل 2082 / ب 21986)

Söylemeye töbe edeyim amma ey pençeleri kıran arslan, senin peçncendeyken töbenin ne faydası var bana? (3. s. 270)

 

ارمغان: هديه، تحفه:

بـريـد آفـرينش در دو عـالم

نياوردست چون او ارمغاني

(غزل 2719 / ب 28871)

Yaratış postacısı, iki dünyada da onun gibi bir armağan getirmemiştir. (6. s. 364)

الاق: اولاغ، الاغ  به‏ معني پيك، اسب...

آموخت عدم را شه، الاقي و سواري              (ترجيع 27 / ب 35734)

… Fakat padişah yokluğa ata binmeyi, atı sürmeği oğretti, (7, s. 50).

بك: بِيْ، بگلر، بگلربك:

خون ريز بك عشق در و بام گرفتست...                (2335 / ب 24711)

Kanlar döken aşk beyi kapıyı da tutmıış damı da… (7, s. 45)

نيز غزل 641، عبدالباقي،: 7، صفحـﮥ 14؛

نيز غزل 645، عبدالباقي،: 7، صفحـﮥ 20؛

بگلر:

هيچ غم جان مخور ار جان برفت

بگلـر لشكـر گهِ جـانت كنم

(غزل 1772 / ب 18570)

Can gitse bile hiç gam yeme: seni can ordugâhına bey yaparım kumandan tâyin ederim ben (5. s. 70).

بگلربگ:

شاهنشهِ مایی تو و بگلربیک مایی

هرجا که گریزی، برِ ما بازبیایی

بي: بيگ، آغا:                                        (ترجيع 26 / ب 35723)

چارق: چاروق، چارغ، چاروغ،  به‏ معني كفش چرمي كه از چرم خام تهيّه كنند:

غزل 3076 / ب 32777:           عبدالباقي، جلد 3، صفحـﮥ 342

       عبدالباقي، جلد 3، صفحـﮥ 397

       عبدالباقي، جلد 3، صفحـﮥ 416

چاليش: جنگ و جدال

در نقش بني‏آدم تـو شيـر خـدايـي

پيداست درين حمله و چاليش و دليري

Sen insanoğlu şeklinde Tanrı arslanısın; bu bütün saldırmandan, çalışıp çabalanmandan, erliğınden görülmede. (7.s. 26}. 

سنجاق، سنجق:

چون رسد سنجق ‏تو درستمستان‏ جهان

ظلم‏ كوته شود و كوچ و قلان برخيزد

Bu sitem yurdu dünyaya, sancağın erişti mi, zulüm gükdükleşir, göç kalkar, boy gider (7. s. 306).

نيز غزل 1727، عبدالباقي،: جلد 3، صفحـﮥ 244

سنجر: شمس‏الدّين سامي، «استحكام» معني كرده است. نوعي مرغ شكاري است، اسم هم هست، در اين مورد اسم است:

گفتم ز فضولي من، اي شاه خوش روشن
	اين‏كار چه ‏كار تست، كو سنجر و كو قُتْلو

                                                                  (ترجيع 4 / ب 35615)

Boş boğazlık ettim de ey güzel, a aydın padişah dedim, bu iş senin işin değil. Sencer nerde Katlu nerde?                   

(جلد 2، صفحـﮥ 171)

سُنْقُر: شاهين

... سنقر دانه نيم، آيبك بند نامم (1650 / 17280)

… tohuma aldanan sungur değilim, tuzağın bağının Aybeiyim hen  (7, s. 351)

شمن: شامان

دل ما بتكده‏ها، نقش تو در وي شمني
	هر بتي رو  به‏ شمن كرده كه تو آنِ مني

(2884 / ب 30620)

Gönüllerimiz ateş tapınakları; yüzūn orada şaman. Her Put her güzel, sen benimsin diye yüzünü Şamana tutmuş  

(عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 404)

نيز غزل 1838 / ب 19321؛ عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 130

قشلق: قشلاق: اقامتگاه زمستاني

تركان پري چهره، نك عزم سفر كردند
	يك يك  به‏ سوي قشلق از غارت بيگانه

(غزل 2330 / ب 24603)

Peri yüzlü güzeller, şimdicek sefere niyetlidiler: bir bir, yabancıların yağmasından kurtualmak için kışlağa yüztuttular                       

(عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 177)

(نيز ترجيع 11 / ب 35033)

قلج: غزل 2233 / ب 23672، عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 415.

ياغي: عبدالباقي،: جلد3، صفحـﮥ 129؛ جلد 4، صفحـﮥ 360؛ جلد 5، صفحـﮥ 397.

يدك: اسب يا استرسواري، امروز به‏معني‏قطعه‏يي اضافي قابل تعويض به‏ كار مي‎برند:

امروز مي‏‏گزيد ز بازار اسپ او

اسپان پشت ريش و يدك‏هاي لاغري

(غزل 2976 / ب 31588)

Bu gün çarşıdan at seçiyordu, baktım, sırtı yaralı arık yedek beygirlerini alıyor

(جلد2، صفحـﮥ 434)

يرلغ: يرليغ: فرمان،  به‏ ويژه فرمان حاكمان.

 

به‏ دستم يرلغي آمد از آن قانِ همه قاآن
	كه من بايجو و باتو را نمي‏دانم‌نمي‏دانم

(غزل 1439 / ب 15235)

Elime o kaanlar kaanından bir yarlığ geldi, artık ne Baycu’yu bilirim, ne Batu’yu tanıyorum

(جلد 5، صفحـﮥ 442)

(نيز غزل 2513 / ب 2671) (جلد 6، صفحـﮥ 94)

ييله، ييلا: ييلاق

بهارست و همه تركان  به‏ سوي ييله رو كرده
	كه‏ وقت ‏آمد كه از قشلق به ‏ييلا رخت گرداند

(ترجيع 11، ب 35032)

* غزل سه بيتي 1982  به‏ كلّي تركي است. جلد 7، صفحـﮥ 442.

Kelesin bunda sana yok garazım yok işidirsin?

كلماتي هستند كه  به‏ فراوانيِ دستـﮥ اوّل در اشعار ديگران  به‏ كار نرفته‏اند. از آن جمله‏اند لغات زير كه  به‏ ترتيب الفبايي زبان فارسي مرتب شده است. و چنانكه قبلاً هم گفتم  به‏ كليّات شمس نظر دارد:

 

آ

آلتون تاش: نام حاجب مخصوص محمود غزنوي است. از نام‏هاي تركان.

هـركـه بيند روي او، او گشت آلتون تاش او
	ليك شاهـان را نباشد، چه بْود آلتون‌ تـاش را؟

     ‏(ترجيع 39 / ب 36165)

Onun yüzūnü gören, ona altnından bir yūzūk taşı kesilir” fakat ne değeri var, padişahlar altın taşı ne yapacaklar ki?

 (عبدالباقي، صفحـﮥ 7، صفحـﮥ 651)      

آيبك: نام تركي، به معني: سرور ماه، بزرگ ماه:

... مه‏ سجده همي كردت اي آيبك خرگاهي

(غزل 2611 / ب 27678)

… Ay sana secde edip duruyordu, a otağın aybeyı.

         (عبدالباقي، جلد 4، صفحه 250)

(نيز غزل 1650، عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 351).

آي بكي سنسن، گُنْ بكي سنسن                               

(غزل 1362 / ب 14404)

عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 532.

 

الف

اُرد: ظاهراً سمّ، زهر، آتش (در حاشيـﮥ نسخـﮥ قونيه «خون بسته» معني شده:

خون ما در تن ما آب حياتست و خوش است
	چون‏ برون آيد ازجاي ببستش همه اُرد

(غزل 779 / ب 8135)

Kanımız bedenimizde Ab-, ı hayattır hoştur, ama dışarı çıkınca görürsün ki bir zehirdir, bir pisliktir.

(عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 298)

اسكي ببج كيمده وَر؟ كفش كهنه مي‏‏خريم، لباس كهنه مي‏‏خريم. افرادي هستند كه لباس كهنه مي‏‏خرند، اين شغل هنوز در ايران رايج است.

عشق برد جو  به‏ جو تا لب درياي هو
	كهنه خران را بگو اسكي ببج كيمده‏ور؟

(غزل 1125 / ب 11876)

Aşk ırmaktan ırmağa, O’nun denizinedek götūrūr gider” eskı alanlarsa eski babuç kimde var diye mahalle mahalle dolaşir dururlar

(عبدالباقي، جلد 4، صفحـﮥ 351)

اِشپو: اينه‏ها، ahancık

اشپوي ترك چيست كه نزديك منزلي

تا گرمي و جلادت و قدرت دهد ترا

(غزل 201 / ب 2225)

Türkün “ahancık” demesinden maksad ne? Yolun bitmek üzere olduğunu, varacak yerin yaklaştığını anlatarak, sana hız vermek, güç küvet vermek.

(عبدالباقي، جلد 2، صفحه 281)

نيز،... چون ترك گويد «اشپو» مرد رونده را                                    

(201، ب 2224)

… Türk de yol soran yolcuya “ahancık” der ya tıpkı onun gibi.

(عبدالباقي، جلد 4، صفحـﮥ 281)

اَغِل: جاي نگهداري گوسفند و بز، آغل:

هر كه در آيد كه منم بر سر شاخش بزنم
	كين حرم عشق بود اي حيوان نيست آغل

(1335 / ب 14135)

Kim benim diye içeri girerse, başına koluna vururum, çünkü burası aşk haremidir a hayvan agıl değıl

(عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 196)

(نيز غزل 1301، عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 95)

اُغلاغو: چادر اُغلاغو: چادر گران قيمت

گر در نگري خوش خوش اندر سر انگشتش
	نـي جيب نسب گيري نـي چـادر اغلاغو

(ترجيع 24 / ب 35613)

اُغلاغو در ديوان لغات التّرك  به‏ معني زني كه در فراواني نعمت و ناز و نوازش بزرگ شده باشد. از اين رو چادر اغلاغو، چادري است كه از پارچـﮥ گران قيمت تهيه شده باشد.

Diran-ı Lugat-it Türk’e göre bolluk içinde nâzu niamle yetişmiş kadın anlamına gelir.

Onun parmak uclarını bile bir hoşca, bir güzelce görsen ne soyun - sopun yenine, yakasına yapışırsın ne ulağu çarşafına burunursun.

(عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 171)

اُقچي: كماندار: اين بيت  به‏ تركي است.

اقچلر دُرْ گُزْلَري خوش نشان اُول قَشْلَري
	اُلدُرر يُز سُواري كِمْدُر اُول الپ ارسلان

اُو: اوها = ev، evler (به‏ صورت ev+hā نشانـﮥ جمع فارسي:

... قبلة اوها اوِ افندي

 (3032 / ب 32243) عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 562)

Efendinın evi evlerin kiblesi…

اول‏وردي: شد، انجام گرفت،  به‏ جا آمد

... بگفتمش چه شد آن عهد؟ گفت اول وردي

(غزل 3066 / ب 32649)

Dedim ki: no oldu o ahit? O çoktan geldi geçti, eridi – gitti dedi.

(عبدالباقي، جلد 3، صفحـﮥ 304)

اي چلبي كيمْسَنْ:

واسطه برخاستي گر نَفَسي تُركِ عشق

پيش نشستي به‏ لطف كاي چلبي كیمْسَن

(غزل 2061 / ب 21772)

Aşk Tûrkū, bir solukcağız, ortadan vasıtayı kaldırsaydı da önūne gelip otursaydı, ey çelebi kimsin deseydı

(عبدالباقي، جلد 4، صفحـﮥ 395)

 

ب

بوري: بفرما

... كه شمس‏الدّين تبريزي بفرمايد مرا بوري

       )ترجيع 11 / ب 35078(

بوش: تهي، خالي

چونكه شدي پُر ز مي‏ِ لايزال

هيچ نبيني قدحي بوش بوش

(ترجيع، 10 / ب 35035)

Zevalsız şarapla doldun mu, hiç bir kadehi boş göremezsin, hiç bir kadehi.

(عبدالباقي، جلد 5، صفحـﮥ 31)

 

ت

تركي كردن: شدّت عمل به‏ خرج دادن، تندي كردن

يك حمله و يك حمله كامد شب و تاريكي
	چستي كـن و تركي كـن، ني سستي و تاجيكي

(2568 / ب 27264)

Bir hamle, bir hamle daha, çünkü gece geldi çattı, karartı bastı; çevik davran, Türklük et, yumuşaklığın, Tacikliğin lüzumu yok.

(عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 237)

تغار:

براي عشق خون آشام خونخوار

سگانش را چو خون اندر تغاريم

(1531 / ب 16110)

Kanlar içen zâlim aşkın kopekleri içın kan gibi tağardayız biz.

(عبدالباقي، جلد 6، صفحـﮥ 225)

(نيز غزل 1094؛ عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 528)

تكري يرلغسن: يرليغامق: رحم، عفو (شمس‏الدّين سامي)

به‏ صلح آمد آن ترك تند عربده كن

گرفت دست مرا گفت تكري يرلغسن

(غزل 2085 / ب 11ـ12)

O kavkacı sert Türk barışmağa geldi, elimı tutu da Tanrı yarlıgasın dedı

(عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 606)

تگين: تيگين، شاهزاده، بي‏نظير.

 

از خري بود آن نبد ز خرد

كه خر ماده را تكين گفتم

(1752 / ب 18372)

Kancık eşeğe şehzâde deyişim, eşekliktendi, akıldan değidi

         (عبدالباقي، ، جلد 5، صفحـﮥ 170)

تنگري: خدا

مؤلف برهان قاطع كتاب خود را با دو بيت زير آغاز كرده است:

اي راهنما  بـه‏ هـر زبـان در افواه يزدان و كرسطوس وَ تنگري والـه

از نام تو بردند زبان‏ها  به‏ تو راه لا حــول و لا قــوة الا بــالله

(برهان، صفحـﮥ ج، تصحيح مرحوم دكتر معين)

... زانكه نداد هند را صورت ترك تنگري

(2478 / ب 26218)

… Çünkü Tanrı Hintliye Türk yüzü vermemiştir

(عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 165)

تمغاچ، طمغاچ: بيگلربيگي: نام وليعهد تكش در ري، بيشتر ملوك خانيّه كه در تركستان شرقي در ناحيـﮥ طمغاچ حكومت داشتند، تمغاچ خان خوانده مي‏‏شدند

ز شمس تبريز انگشتري چو بستانيم

هزار خسرو و تمغاج را غلام كنيم

(غزل 1731 / ب 18151)

Tebrız’li Şems’ten bir yüzük aldık mı binlerce padişahlar padişahı oluruz, binlerce beylerbeyı kesiliriz

(عبدالباقي، جلد 3، صفحـﮥ 243)

ج

جوق جوق:

چـونكـه هستي را فـكندي، روح‌انـدر روح‌بين
	جـوق جـوق و جمله فرد آن جايگه احرام كو؟

غزل 747

Varlığını attın mı can içinde can gör…, bölük bölük canlar, hepsi de tek, nerde orda yıldızlar?

(عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 646؛ نيز صفحـﮥ 630)

نيز غزل 1839 / ب 19347؛ غزل 1302 / ب 13774؛ جلد 7 صفحـﮥ 99.

 

 

خ

خاصبك

... بادة خاص در فكن خاصبك خدا تويي

2473 / ب 26157

… Ōzel şarabı sun, Tanrı’nın Hasbekisin sen.

         (عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 174؛ نيز جلد 7، صفحـﮥ 170)

       (غزل 156، عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 13)

       غزل 1020، عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 85 و 89

 

د

دُتُن: دود،duman

بگفتمش كه چرا مي‏‏كند چنين گردش

بگفت هيزم‌تر نيست بي‏صداع دُتُن

(غزل 2085 / ب 22013)

Neden bōyle dönmede diye sordum ona, yaş  odun dedi tüter baş ağrı vermemesi mümkün değil

(جلد 7، صفحـﮥ 606)

دَكْتُر: اَرام باش

دِكْتُر شنيدم از تو و خاموش ماندم
	غمّازِ من بس است درين عشق‌ رنگ و بو

(غزل 2233 / ب 23676)

Tek dur dedin, duydum da susakaldım, fakat bu aşkta sırlarımı gammazlamıya zâten rengim yeter, kokum kâfidir

(عبدالباقي،/ جلد 2/ صفحـﮥ 415)

دِوا: شتر:

نام شتر  به‏ تركي چه بود؟ بگو دوا

نام بچه‏اش چه باشد؟ در پِيَش دوا

(200 / ب 2197)

Şütürün adı, Türkçe’de nedir? Söyle deve de. Yavrusun –adı,…

(عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 279)

 

س

سزدش: دوست، هم صحبت

برما فسون بخواند گُگچک اي قَشلرن

اي سُزدَش تو سيرك سُزدش قني بجو

(2233 / ب 23673)

Gökçek yaya benziyen kaşların bize efsun okumada; a sözdeşi seyrek güzel, sözdeş hani, ara bakalım.

(جلد 2، صفحـﮥ 415)

سِغْراق: كوزة لوله دار

سالوس نتان كردن، مستور نتان بودن

از دست‌ چنين رندي سغراق رضا خورده

(2304 / ب 24452)

Herkesi aldatan sûret uğrusu bile düzene kalkışmaz, böylesine bir rindin elinde rıza sağrağını içtikten sonar kendisini gizlıyemez artık

(عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 181)

سُكسُك: ستوري كه بد و ناهموار رود، مقابل يُرغا، رهوار

گر تُرُشي داد ترا، شهـد و شكر داد مرا
	سُكسُك‌ ولنگي تو ازو، من خوش و رهوارم ازو

(2142 / ب 22689)

Ekşi birşey sana verdi, bana ise bal ve şeker verdi; sen onun yuzunden seke seke, topallaya topallaya yürüyorsun, ama ben hoşum rehvan yurumedeyim.

(جلد 7، صفحه 210)

سن سن:تويي

 

تركي كند آن صبوح و گويد

با هندوي شب  به‏ خشم سن سن

(غزل 1934 / ب 20360)

Sabah şarabı Türklük eder de öfkeyle Hintli geceye sen-sen der.

(عبدالباقي، جلد 5، صفحـﮥ 326)

در بيت بعد هم تكرار شده.

سو: آب

تو ماه تركي و من اگر ترك نيستم

دانم من اينقدر كه  به‏‏تركيست آب سو

Sen ay yüzlü bir Türksün, ben Türk değilsem de bu kadarını bilirim ki Türkçede âb’a su derler

(عبدالباقي، جلد 2، صفحـﮥ 415)

سويرُق: سويوروك: چالاك، سريع‏السّير؛ يوروك در تشكيلات عثماني گروهي از نظاميان بودند.

جوق تتار و سويرق، حامله شد ز كين افق
	گــو شكم فلك بـدر، بـوكه بـزايـد اين‌ جنين

(1839 / ب 19347)

Bölük bölïk gelen Tatarlar, Yörük dir ordu; tan yeri kinden fitneden gebe kalmış, hadi goğün bile karnını yarıver, olur ya, belki bu vaktı tamam olmamış çocuk doğuverir (c, 7, s 127)

 

سيردي يلده يُلْدشم اردي

بگفتمش كه چرا بيگه‌ آمدي اي دوست؟
	بگفت: سيرو يدي يُلده يُلدُشم اَردي

مرحوم عبدالباقي، بيت را چنين برگردانده است:

Neden ey dost dedim, vakıtsız çıkageldin? Dedi ki: yolde yoldaşım sayırdı, yolda o yüzden hızlandı, o yüzden tezce geliverdik (c. 3, s. 304)

 

 

ص

صارو: زرد

باطنت را لاله سازد ظاهرت را ارغوان
	يك‏ دمت سازد قزلبك ‏يك دمت ‏صارو كند

(741 / ب 7783)، (c. 3. s. 417)

ط

طزغو: يا طُرْغو: خوردني و آشاميدني:

در آن مطبخ درافتادم كه جان ودل كباب آمد
	من اين‏گنديده طُرغو را نمي‏دانم‏نمي‏دانم

(1439 / ب 15230)

Öyle bir mutfağa düştüm ki canda kavruldu – gitti, gönül de, artık ben şu kokmuş yemeği bilmiyorum.

(عبدالباقي،الباقي، جلد 5، صفحـﮥ 443؛ نيز جلد 5، صفحـﮥ 31)

طُزْلُق: نمكدان

چـونـوشيدم ز تتماجش فـروكـوبيد چـون‌سيرم
	چـو طزلق رو تُرُش كردم كـزان شيرين بريدستم

(عزل 1417 / ب 14994)

Bulamacını yeyince sarımsak gibi dövdü, ezdi beni, tuzluk gibi yüzümü ekşittim, çünkü o tatlıdan kesildim – gitti.

(جلد 5، صفحـﮥ 452)

طوي: جشن، عروسي

عيش معظّم، جام دمادم

بزم دو عالم طوي افندي

(غزل 333 / ب 32238)

Efendinin toyu pek büyük bir yaşayış, boyunca kadahler sunulmada, iki dünyanın da düyünü derneği

(جلد 7، صفحـﮥ 562)

(نيز غزل 459 / ب 4870، جلد 2، صفحـﮥ 308، نيز جلد 4، صفحـﮥ 380)

 

ق

قار: برف ـ قار در فارسي  به‏ معني سياه، سياهي و مركّب آمده است. امّا  به‏ معني برف انوري و مختاري غزنوي هم كار برده‏اند.

ايا روز فراقم همچو قيري

ايا روز وصالم همچو قاري

(غزل 2717 / ب 28850)

(جلد 6، صفحـﮥ 324)

(غزل 1124 / ب 11869؛ جلد 4، صفحـﮥ 312)

(غزل 304 / ب 2279؛ جلد 4، صفحـﮥ 312)

گر شود عالم چو قير از غصّـﮥ هجران تو
	نخوتي دارد كه اندر ننگرد مر قار را

(159 / ب 1823)

Dünya ayrılıgın derdiyle katrana dönse gene de ulunanır da kara bakmaya tenezzül bile etmez

(جلد 7، صفحـﮥ 624)

قازغان: ديگ

اندر آن گوشه بديدم آفتابي كز تَفَش
	جان ودل چون قازغان شدجوش اندر جوشه‏يي

(ترجيع 39 / ب 36158)

Bir de baktım ki o bücakta bir güneş var ki ıssıyla can da gönül de bir kazan gibi kaynayıp coşmada.

(جلد 7، صفحـﮥ 650)

قازغان تهي:

چو دل سياه بُد و قلب كوره ديد وسيه شد
	چو قازغان تهي بد، به كنج خانه نگون شد

(906 / ب 9494)

Gönlü, yüreği karaydı, ocağı gördü mï karardı. Boş bir kazan gibi, evin bir bucagında başaşagı çevrildi, kalakaldı

(جلد 3، صفحـﮥ 127)

قان: خون

در جسم من جاني دگر، در جان من قاني دگر
	بـا آنِ من آني دگر زيرا  بـه‏ آن پي برده‏ام

(1371 / ب 14485)

جلد 1، صفحـﮥ 95 عبارت ديگرگونه است.

قزليك: سرخ

پيش از اين در صارو قيد كرده‏ام.

قايه: قيه، تپّه، صخره

كوه حلمي شمس تبريزي دو عالم تخت تو
	بـر نهان و آشكارش مـي‏نگر از قايـه‏يي

A Tebriz’li Şems! Sen bir hilim dağısın. İki âlemde tahtın senin, gizli – açık bir kayadan bakadur bize.

(جلد 4، صفحـﮥ 127)

قُتْلو: سعادتمند، در اينجا اسم خاصّ است:

... خسروان بر درِ او گشته اياز و قتلو

(غزل 2218 / ب 23528)

Padişahlar bile onun kapısına Eyaz olmuş Katlu olmuş

(جلد 7، صف‍حـﮥ 385)

مولانا اين كلمه را چند بار در مكتوبات هم  به‏ كار برده است:

در آنجا  به‏ صورت: قتلغ است. مكتوبات، صفحـﮥ 383.

قرو: ظاهراً خانـﮥ حصيري يا كاهگلي؛  به‏ نظر مي‏‏رسد كه  به‏ معني حريم، يا جاي امن هم باشد:

ما را ز قرو ميار بيرون

ناخورده تمام و نا چريده

(ترجيع 37 / ب 36102)

Bu korudan, iyiden – iyiye yemeden, burada yayılmadan çıkarma bizi

(جلد 5، صفحـﮥ 363)

اين كلمه در بيت 31101 ترجيع 34؛ عبدالباقي، جلد 5، ص 363؛ غزل 1480 / ب؛ جلد7، صفحـﮥ 27. نيز ترجيع 26 / ب 35717؛ عبدالباقي، جلد 7، صفحـﮥ 48 آمده است.

قَش: ابرو: قشلرك: ابروانت

بر ما فسون بخواند گگچك اي قشلرن

اي سزدش تو سيرك سزدش قني بجو

(2233 / ب 23674)

Gökçek yaya benzeyen kaşların bize afsun okumada; a sözdeşi seyrek güzel, sözdeş hani, ara bakalím.

(جلد 2، صفحـﮥ 415)

قَلان: تحميلات ديواني:  قبلاً در كلمـﮥ سنجق آورده‏ام.

(غزل 781 / ب 8184 ؛ ع، جلد 7، صفحـﮥ 305)

قلاووز: راهنما، بارها  به‏ كار رفته، در مثنوي هم  به‏ كار رفته است.

چون ديد كه مي‏‏سوزم، گفتا كه قلاورزم
	راهيت بياموزم، كان راه نرفتستي

(غزل 2582 / ب 27417)

Yanıp yakıldığımı gördü de ben kılavazum, gitmediğin o yolu göstereyim dedi

(جلد 2، صفحـﮥ 210) نيز (جلد 6، صفحـﮥ 186)

قلعه بزُم:

چون كودكان «قلعه بزم» گويد زقسّام القسم

(1384 / ب 14656)

Kismetleri dağıtan çocuklar gibi “kalà bizim” der

(عبدالباقي،الباقي، جلد پ، صفحـﮥ 110)

قُنق: مهمان

برخيمـﮥ اين گردون

تو دوش قنق بودي...

(غزل 2611 / ب 27678)

Şu gök kubbe çadırına dün konuk olmuştun…

(عبدالباقي،الباقي، جلد 2، صفحـﮥ 250)

نيز غزل 2092، ب 22082  (جلد 7، صفحـﮥ 544)

(جلد 7، صفحـﮥ 544)

نيز جلد 4، صفحـﮥ 330؛ جلد 4، صفحـﮥ 392

رباعي صفحـﮥ 184، شماره 38 نيز رباعي 1587

قُنُق گرك؛ مهمان مي‏خواهي؟

شبي كه مرگ بيايد قنق گرك گويد

به‏‏حقّ تلخي آن شب‏ كه ره‌سپار، مخسب

Ölümün gelip çatarak konak gerek dıyeceği bir gece var ya, o yolculuk gecesinin acılığı için olsun uyuma.

(جلد 3، صفحـﮥ 90)

 

قني: كو در قَش: ابرو، مثال آن را ذكر كرديم.

(غزل 2233 / ب 23674)

قوش قوش: بدو، بدو، شتاب كن

ترك سوارست برين يك قدح

ساغر ديگر جهت قوش قوش

ترجيع 10، ب 35024

Türk, şu tek kadehi içti mi, ata biner, ikinci kadehı at sürmek, at koştu mak içindir.

جلد 5، صفحـﮥ 34.

قوي: koy: : بگذار، رها كن.

گرگ ز بـرّه دست بدارد

چون شنود او قويِ افندي

(3033 / ب 32240)

Efendinin “koy”, bırak buyuruğunu duyar duymuz, kurt kuzuyu bırakıyor

(جلد 7، صفحـﮥ 562)

كبرت سَتْسَن: کبریت‌فروش‌باشی (به ترکی). در قرن هفتم هجری بعضی از روسها که مردمانی فقیر و مفلوک بودند، به امید لقمه نانی به غربت قونیه و شهرهای دیگر افتاده بودند، با مشاغل پست و کم ‌درآمد چون کبریت‌فروشی معاش خود را تامین می کردند، جامـﮥ درستی هم نداشتند (شمس تبریزی، صفحـﮥ 142). شمس برای تقلیل انانیّت در وجود مولانا آرزو می‌کند او چنان شود که کارش به کبریت ‌فروشی کشد (مقالات شمس، جلد 2، صفحـﮥ 180).

گفتم مكن اي‌روت حَسَن، خوت حَسَن گفتا كه كجايي تو هنوز اي همه فـن؟

مـن دزد نِيَـم مبند دستم  بـه‏ رَسَن حقّا كه چنان شوي كه كبرت ستسن

(رباعي 1462)

… gerçekten de bir hale gelirsin ki ululuğunu satar-gidersin

(عبدالباقي، الباقي، صفحـﮥ 174، رباعي 62)

كوچ: قبلاً در قلان آورديم

(غزل 781 /. ب 8148؛ عبدالباقي،الباقي، جلد 7، صفحـﮥ 306)

كيسن: كَيْ هستي.

آن ترك سلامم كند و گويد: كيسن

گويم ‌كه خمش كن كه ‌نه كي ‌دانم و نِه ‌بِْيْ

(ترجيع 26 / ب 35723)

O Türk bana selam verir de keysin der, ben de sus derim ne keyi biliyorum ne beyl

(جلد 7، صفحـﮥ 50)

كيمسن: كيستي

شير دهد شير به‏ اطفال خويش

شاه بگويد  به‏ گدا كيمسن؟

(غزل 2109 / ب 22272)

Arslan, o sevgili eniklerine süt verir, padişah yoksula kimsin der

(عبدالباقي،الباقي، جلد 5، صفحـﮥ 84)

 

گ

گچگنن اوغلن: اي پسري كه مي‏‏گذري

گچگنن اوغلن چند گريزي

عاقبت آخر در عمل آيي

(غزل 3036 / ب 32278)

A geçip giden oğlan, niceye bir kaçacaksin? Sonunda onlar olacak sana

(جلد 7، صفحـﮥ 581)

در دو مورد ديگر هم به‏ كار رفته است.

گِردك: حجلـﮥ زفاف.

هله خاموش بيارام، عروسي داريم

همه گردك بنشينيم كه ما داماديم

(1642 / ب 17195)

Hele sus, dinlen… bir gelinimiz var, hepimiz de damadız diye gerdeğe girmeği hazırlanmış oturmuşuz.

(جلد 7، صفحـﮥ 347)

گُستردي: نشان داد، آورد

بگفتمش كه يكي نامه‏يي به ‌دست صبا

بداد مي‏ عجب، آورد؟ گفت: گستردي

(3066 / ب 32650)

Ona dedim ki: Seheryelinin eline bir mektup vermiştim, acaba gatirdi mi? Dediki: Evet, gösterdi.

(جلد 3، صفحـﮥ 304)

گگچك: زيبا

قبلاً در قَشْ: ابرو آورده‏ايم

(غزل 2233 / ب 23674)

(عبدالباقي،الباقي، 2، صفحـﮥ 415)

گَل برو: بيا اين سو:

اي ترك ماه‌چهره چه‌گردد كه صبح تو

آيي  به‏ حجرة من و گويي كه گل برو

(غزل 2233 . ب 23668)

A ay yüzlü Türk ne olr sabahleyin hücreme glsen de gel beri desen

(جلد 2، صفحـﮥ 415)

گَل وردي: ناگهان آمد

رسيد تركم با چهره‏هاي گل وردي...

(غزل 3066 / ب 32649)

O Türk güzelim gül gibi yuzuyle çıkageldı…

(جلد 3، صفحـﮥ 304)

 

م

مُسَرّد: سرد شده، اين كلمه در اصل فارسي است كه مولانا آن را  به‏ صورت عربي آورده است:

آن، ديو و پري ساخته است از پي تغليط
	تـا شيشه نمايـد  بـه‏ نظر آب مُسرّد

(ترجيع 12 / ب 35124، جلد 7، صفحـﮥ 9)

مرحوم عبدالباقي، آن را  به‏ عربي معني كرده است.

 

هـ

هي قنق گلدم:

به‏ ناگاهان فرود آيد بگويد هي قنق گلدم
	شود خرگاه مسكينان طربگاه شكر باري

(2535 / ب 26900)

Ansızın lütfeder, gelir de hey der, sana konuk geldim, yoksulların çadırı şekerler yağdıran bir neşe yeri olur gıder

(جلد 6، صفحـﮥ 45) نيز (جلد 6، صفحـﮥ 25)

 

ي

يازقلو: دريغ خوردني

مستست دماغ من، خواهم سخني گفتن

تا باشم من مجرم، تا باشم يازقلو

(ترجيع 24 / ب 35618)

Sarhoşum, başım bir hoş dönüyor, suçlu olmak, yazıklı olmak için, başka türlü söz söylemek istiyorum

(جلد 2، صفحـﮥ 171)

ياسه: قانون

ياسه كردن: عادت كردن، قانون كردن

حملـﮥ شير ياسه كن، كلّـﮥ خصم خاصه كن
	جـرعــﮥ خون خصم را نام مي‏ مغانه كن

Arslanın saldırışını yasa et kendisine, düşmanın kafa tasını kâse edin, yudum yudum düşman kanını içilen şarap gibi iç

(جلد 7، صحفـﮥ 115)

ياغيبسان:

اي روزي دل‌ها رسان، جان كسان و ناكسان
	تركاري و ياغيبسان، هموار و ناهمواره‏يي

(غزل 2445 / ب 25831)

Ey gönullerin rızıklarını veren, ey he oldam olanlara hem olmíyanlara can kesilen, hem hasıp yağmalıyanı hem yagı basaln, hem düzğunsün, hem ters, uzlaşılmaz biri

(جلد 1، صفحـﮥ 216)

بايد گفت كه نام پدر صلاح الدين فريدون، ياغي‌بسان بوده، مرحوم فروزانفر  به‏ سبب منحصر بودن نسحه نتوانسته بود اين كلمه را بخواند، نوشته بود كه اصل اين كلمه معلوم نشده

(زندگينامه، پانوشت، صفحـﮥ 92)

يخشي بك عشق

يخشي بك عشقت  به‏ سمرقند دلم

آگاه نِيي چه كافري‏ها كنيي

(رباعي 1972/ 2)

Aşk yahşı beyin gönlümün Semerkend’ine ne yamanlıklar yapar, ne kâfirlikler eder, sen bilmiyorsun yoksa

(رباعي صفحـﮥ 210)

يگيت: مرد، جوانمرد

اين كلمه را مرحوم عبدالباقي، «يگيت» و مرحوم فروزانفر «يكيت» خوانده‏اند.

بدان يكيت بدوزد كه دل نهي همه عمر

زهي بريشم و بخيه، رَهي يد بيضا

غزل 216 / ب 2426

O yigıde yamar, diker seni, ömrünce gönūl verirsin ona’…

(جلد 3، صفحـﮥ 83)

 

يلواچ: راهنما، قاصد، پيك

غير طواشي غمش يا يلواج مرهمش

هركه سري برون‌كند بر سر و پاش مي‏‏زنم

(1405 / ب 14877)

Onun gam hâremağasından yahut da bir yalvaca benziyen merheminden başka ne baş çıkarırsa, başını eziyorum, ayağını kırıyorum

(جلد 7، صفحـﮥ 101)

يوزك: انگشتر

(جلد 7، صفحـﮥ 28)