مردی از گذشته‌های دور

نویسنده: عبدالحسین نوایی

نسخه PDF نوشته:

| مردی از گذشته‌های دور |

سید محمد محیط طباطبائی درگذشت و به گذشتگان پیوست. او در دیار و در زمان ما اصلاً از «گذشته» بود و «آثار الباقیه­ای» بود از «قرون الخالیه». مردی از گذشته‌ها، آن هم گذشته­هایی دور که از آن­ها به صورت افسانه و داستان چیزی شنیده بودیم و چیزی می­شنویم: درست است که او تا یک سال پیش در میان ما و در محافل ما در تلویزیون ما ظاهر می­شد و او را می­دیدیم و احیانا با او سخن
می­­گفتیم ولی همان اوقات هم او از دیار گذشتگان بود، از زمانهای دور سپری شده، مردی بود از جامعـﺔ اصیل ایرانی با آداب و سنن کهن و باستانی. بازمانده­ای بود از خیل پدران و نیاکان ما که با همه نداریهای سخت و دشواریهای مالی مستمر دل در گرو فهم و دانش و شعور و ذوق و هنر داشتند، بی‌آن که به مزایای قانونی مدارک ریز و درشت تحصیلی نظر داشته باشند. و خلاصه محیط یادگاری بود از روزگاران کهن، ازروزگارانی که طالبان علم با پای پیاده، یک تا قبا یک تا جامه، از بخارا و سمرقند یعنی از اقصای خراسان بزرگ راه می­افتادند و با همه فقر و گرسنگی و ناامنی رنج سفر را بر خود هموار می­کردند تا در نظامیه بغداد درس بخوانند یا از پیری طلب همت کنند یا از شیخی استماع حدیث نمایند یا از فقیهی مسائل علمی بپرسند و این شور و شوق و عطش و ولع به فرا گرفتن را حتی تا بستر مرگ حفظ می­کردند. به این داستان توجه کنید که مشتی است از خروار و اندکی از بسیار، این داستان را یاقوت حموی در معجم­الادبا در شرح حال بیرونی از قول قاضی کثیر بن یعقوب نقل کرده و قاضی آن را از ابوالحسن ولوالجی شنیده است.

ولوالجی حکایت کرد که ابوریحان در بستر بیماری افتاده بود و من به عیادت او رفتم. حالش به وخامت گرائیده و سینه­اش تنگ شده بود. در آن حال از من یک موضوع فقهی یعنی حساب جدات فاسده را پرسید و گفت: تو روزی این مطلب را برای من گفته­ای و اینک می­خواهم بار دیگر بگوئی. گفتم: در این حال ناسازی که تو داری چه بگویم که اکنون زمان چنین سخنانی نیست. ابوریحان که مقصود مرا دریافته بود گفت: اگر بمیرم و این مطلب را بدانم به از آن است که بمیرم و ندانم. ولوالجی که اصرار و ابرام او را در می­یابد آن مطلب را برای وی می­شکافد و پس از اتمام سخن برمی­خیزد و ابوریحان را برای آخرین بار وداع می­کند و از خانه پا بیرون می­گذارد و خود می­گوید که به نیمـﺔ کوچه نرسیده بودم که صدای شیون از خانـﺔ ابوریحان برخاست و دانستم که او جان به جان آفرین سپرده است.

این بود آداب و آئین گذشتگان ما در فرا گرفتن علم و این شور و شوق قرنها و قرنها در ایران باقی بود و هر ایرانی ولو بی‌سواد نسبت به علم و عالم احترامی فوق­العاده داشت و هرکس به آرزو می­خواست که یک چند به کودکی به استاد شود. محیط هم در چنین خانواده­هایی پدید آمد و با چنان شور و شوقی پرورده شد و در چنین حال و هوای فکری و  ذوقی زیست و سراسر عمر او به کسب دانش گذشت و این شور و شوق را تا واپسین روزهای زندگانی دیرندة خود حفظ کرد.

اما محیط تنها به خواندن و یاد گرفتن نپرداخت بلکه دوست داشت آنچه را که می­داند به دیگران بیاموزد همچنان که پدر و مادرش و مکتبدار روستایش و معلمانش در دارالفنون به او آموخته بودند. مگر نه آن است که طبق حدیث منسوب به ائمـﺔ اطهار هر چیزی زکوتی دارد و زکوه دانش آموختن علم است به دیگران؟ محیط هم دوست داشت که به شکرانـﺔ شور و شوق و درک و شعوری که خداوند به او تفضل فرموده به دیگران بیاموزد او طبیعةً و فطرتاً معلم بود و تعلیم سنت انبیا و اولیاست. در طی هفتاد سال محیط حاصل مطالعات و تحقیقات خویش را به صور مختلف بر همگان عرضه داشت یا به صورت درس در کلاس یا به صورت مقاله در جراید و مجلات یا به صورت نطق و خطابه در جشن­واره­ها و کنفرانسها و کنگره­ها، خواه به صورت سخنرانی در رادیو تحت عنوان «مرزهای دانش» که این خدمت را پانزده سال ادامه داد و آنان که دستی در کار تحریر و تحقیق دارند می­دانند که پانزده سال هر هفته مطلبی ارزنده یافتن و آن را به بهترین نحوی آماده کردن و در رادیو یک تنه خواندن و به سوال جواب دادن کاری است سخت عظیم و ارزنده که تنها به تفضل و تایید خداوند صورت می­پذیرد. ذلِکَ فَضلُ اللهِ یُوتیهِ مَن یَشاءُ[1].

من هرگز در صدد آن نیستم که درباره کسی به اغراق سخن گویم یا کلام را به مبالغه و غلو بیالایم که هرگز دست و زبانم در هیچ عهد و زمان به ستایش بی‌جهت یا نکوهش بی‌جهت نرفته و نگشته است. بر این آمدم، هم بر این بگذرم. اما ستایش از محیط آن سان که من او را دیده­ام ستایش از فضیلت است. پس می­توانم با اندکی تحریف شعر صادق سرمد را بدین گونه بیاورم که:

البته صادق سرمد ظاهراً این بیت را درباره ملک الشعرای بهار گفته بود اما حقا فضیلت به محیط سازگارتر بود تا به بهار که او هرچند ستون استوار سخن فارسی و استاد بی‌بدیل شعر خراسانی بود، اما در عرصه سیاست هیچگونه فضیلتی نداشت که سخت طالب مجلس بود و حامی «قرارداد» و معتکف در میر و وزیر و سلطان و صاحب قصیده «دیروز و امروز»، همان سیاستمداری که رجالی چون مستوفی الممالک و مشیرالدوله را با شعر و قلم می­کوبید تا سفلگان و دزدان رذل پروری چون وثوق الدوله و قوام السلطنه را برکشد و بر صدر نشاند تا نانی بخورد و شهرتی فراهم آرد و آن قدر به این در و آن در زد که سرانجام در اواخر عمر وزیر هم شد و به باکو هم رفت و کعبه مقصود را دید و فرمود که: هر فیض که آید از شمال آید.

اما درست در همین تفاوت زندگی و همین شیوة گذران عمر است که محیط را می­ستایم. محیط نماینده راستین یک ایرانی شریف و آزاده بود. زندگانی ساده­ای داشت، از روز نخست با همین سادگی از روستا به شهر آمد و در شهر هم با کمال سادگی زیست. و با قناعت شرافت اندوخت. هرگز برای چند درم کم و بیش به مدح شاه و درویش نپرداخت و اسیر این رجل سیاسی و انیس آن مرد ریائی نشد. به جهت لقمه­ای چربتر و شیرینتر و لذیذتر به آستان بوسی این و آن نپرداخت. درویشی را آزادگی دانست و شرافت را در قناعت، و توگوئی مصداق کامل شعر زیبای خواجه شیراز بود که می­گفت:

در سراسر دوران اقامت طولانیش در تهران، محیط در همین خانه کوچکی که در حدود ژاله و زرین نعل داشت زندگی کرده و آن هم ظاهراً از محل فروش چیزکی از ارثیه ناچیز پدری بود که وقتی برای من گفت و امروز در نسیان پیری جزئیات آن را به یاد نمی­آورم و چه حاجت به جزئیات که نه محیط دروغ می­گفت نه من هرگز به دروغ دهان باز کرده­ام. و این بنا که اغلب دانش­جویان و دانش دوستان آن را دیده­اند خانه­ای بسیار کوچک است در کوچه­ای نسبةً پس­کوچه، در دو طبقه و ظاهراً هر  طبقه دو اطاق بسیار کوچک. اما محیط هرگز نخواست این خانه را از محله زرین نعل که در تهران امروز پایین شهر است به بالای شهر منتقل کند و ماشینی و مبلی و اثاث­البیتی در خور خانه «بالای شهر» فراهم آورد که مرد بزرگ بود و با این چیزهای کوچک از جای در نمی­رفت و شرف و حیثیت و آبروی خود را فراتر از این «چیزها» می­دانست.

اما این قناعت و سازگاری با کم، بدو جراتی بخشیده بود که از هیچکس نیندیشد و به علت وابستگیها و دلبستگیها مأخوذ به حیا نشود و از خشم و بی‌مهری این و آن نهراسد و دلتنگی و نارضایتی آن و این را وقعی ننهد و از حق و حقیقت دفاع کند و در برابر قدرت سپر نیفکند و حرف خود را بزند و آنچه را که درست می­داند عرضه کند و آنچه را که نادرست می­یابد لگدکوب سازد.

سراسر عمر محیط به مبارزه گذشت، او برای خویش وظیفه می­دانست که آنچه دوست می­داشت و درست می­پنداشت دفاع کند و او دینش را دوست می­داشت و وطنش را. من با محیط چندان انیس و جلیس نبودم که بدانم او نمازش را در وقت فضیلت می­خواند یا در وقت عام یا اصلاً نماز می­خواند؛ ولی می­دانم که اگر به مناسک زیاد اعتقاد نداشت به اصول دیانت جدش سخت وفادار بود و در دفاع از اسلام بی‌اختیار تا آنجا که به محض آن که احساس می­کرد به حریم حرمت اسلام کسی بی‌ادبانه می­نگرد یا به پیغمبر اسلام سخنی نابجا می­گوید مثل شیر می­غرید و با شور و هیجان به مصاف خصم می­رفت. در همان سالهای آخر عمر با هیجان و سرسختی در برابر کسانی که معتقد بودند عمر به استناد حسبنا کتاب الله کتابهای خزائن سلطنتی ایران را آتش زده­اند ایستاد و با شور و شیفتگی تمام به استدلال پرداخت. در باب وطنش یعنی ایران هم بی‌مزد و منت یک عمر قلم زد و در برابر مغرضین خارجی و کج طبعان داخلی به مبارزه ایستاد. او که فرزند خلف این مرز و بوم بود با شجاعتی تمام سالها از ادب و شعر و حکمت و فلسفه و تاریخ این سرزمین سخن گفت و به ستایش نشست و به دفاع ایستاد. با این حال، همین که تندرویها و افراط گرائیهای بعضی از مدعیان را می­دید، بی‌آن که هراسی به خود راه دهد به مبارزه برمی خاست چنان که در سالهای آخر سلطنت محمدرضا پهلوی وقتی قرار شد ماه پنجم سال را «امرداد» بخوانند و دربار هم از این نظر حمایت کرد، محیط بی‌آن که مرعوب یا مجذوب شود یک تنه ایستاد که اگر در متون پهلوی «امرداد» آمده در لهجـﺔ دری و زبان ادبی ایران «مرداد» ذکر شده و اختیار کلمه «امرداد» بازگشتی به گذشتـﺔ دور است براساس گرایشهای افراطی ناسیونالیستی و عملی در حد نبش قبر و کاری ارتجاعی مبتنی بر بی‌خبری از سیر تحول کلمات در طول زمان.

باری من بدین دلایل به محیط علاقه داشتم و دارم و الاّ در مسائل علمی گاهی نیز با او همعقیده نبودم. محیط در پهنـﺔ وسیعی از معارف اسلامی و ایرانی اظهار نظر می­کرد و از تاریخ و جغرافیا گرفته تا نژاد شناسی و زبانشناسی با ایراد سخنرانیها و نوشتن مقاله­ها و خطابه­ها؛ و خود پیداست که پرداختن به چنین موضوعات گوناگون و گسترده­ای ـ که هر کدام را تخصصی فراوان و ممارستی تمام در خور است ـ تا چه اندازه دشوار است و در پرداختن به این رشته­های متنوع و دقیق چه اشکالاتی پیش خواهد آمد و آدمی به چه اشتباهاتی می­افتد. و باز من هرگز نمی­گویم که محیط تا چه اندازه­ای در نوشتن این مقالات یا نحوه استدلال و ارجاع به مآخذ بر صواب یا بر خطا بوده که اهل نظر بخوبی می­دانند، اما من همه این کوششها و جوششها را برخاسته از عشق و علاقه و توجه و عنایت او به حق و حقیقت می­دانم و او را می­ستایم زیرا باز به گفته خواجه شیراز:

کمال سر محبت ببین نه نقص گناه        که هرکه بی‌هنر افتد نظر به عیب کند

با این همه از یک نکته نمی­توانم بگذرم و آن این که اغلب معترضین بر محیط می­گویند که او اولاً در مقام «خرق اجماع» بود و براساس «خالف تعرف» در پی کسب شهرت و اظهار فضل؛ و ثانیا از تلخی بیان و گزندگی سخن برکنار نبود و گه گاه این و آن را ـ بخصوص منتسبان به روزگار را ـ به نیش قلم می­آرزد و به زور منشیگری و قدرت نویسندگی و نحوة انتخاب کلمات و آوردن مفردات و ترکیبات خاص مورد توهین و تحقیر قرار می­داد، آری چنین بود و این حق است که محیط تلخی شدیدی در کلام و گزندی عجیبی در قلم داشت اما آیا دیگران او را تحقیر نکرده و به قول و فعل نیازرده بودند. می­گویند محیط آرزو داشت که به دانشگاه برود و مانعش شدند و او نیز از آن پس به دانشگاه و دانشگاهیان تاخت. می­گویم بلی چنین بود. اما آن که مردی چون محیط را به دانشگاه راه نداد مقصر است یا محیط که می­خواست از حق طبیعی خود دفاع کند، من نمی­خواهم اسم بیاورم زیرا هم برای دانشگاه حرمت قائلم هم برای دانشگاهیان؛ اگر من کوره سوادی دارم که اکنون می­توانم قلم بردارم و بنویسم مدیون کسانی هستم که در دانشگاه عمر و ذوق و اندیشه خود را صرف تعلیم و تربیت من کرده­اند و من وامدار آنانم و به حکم «من علّمنی حرفاً قد صیرنی عبداً» خاک پای ایشانم، اما حقیقت هم جائی دارد والاتر و بالاتر از این سروصداها و منافست­ها و خودخواهیها.

اکنون که درین مقاله اسم شادروان بهار را بردم می­توانم یک بار دیگر تنها اسم او را ببرم و از مقایسه با دیگران خودداری کنم. آیا سواد و دانش بهار بیشتر بود یا محیط که من شاگرد بهار بودم که شاگرد محیط نبودم، من محیط را در سال 1315 دیدم هنگامی که دانش آموز ناچیزی در دبیرستان شرف بودم و در آن هنگام کودکی در حدود 13 ساله بودم ولی بعدها در دانشسرای عالی شاگرد مرحوم بهار و
ریزه­خوار خوان محبت و احسان او بودم و خدایش بیامرزاد که به من لطف فراوان داشت. نمی­خواهم بیشتر بشکافم که مرحوم بدیع الزمان کردستانی در چندین شماره از مجله گوهر پربار چندین صفحه می­نوشت در تصحیح کلمات و عباراتی که شادروان بهار در ضمن تصحیح متون مختلف من جمله مجمل التواریخ­ و القصص آورده بود، و بگذارید این نکته را هم بگویم که شادروان بدیع الزمان کردستانی در لغت و شعر و ادب عرب استادی فحل بود؛ اما دریغ که از آن مرد با همه وسعت اطلاعات تنها همین «افاضات» باقی ماند و شاید اگر مرحوم بهار چنین اشتباهاتی نمی­کرد، از آن بدیع الزمان همین مختصر هم باقی نمی­ماند. و جای افسوس است که استادی چون او، در جستجوی اغلاط دیگران می­خواست مراتب استادی خود را بر همگان روشن سازد.

بهار هرچه بود تألیفات خوبی چون سبک­شناسی و تصحیحات خوبی در متون من جمله تاریخ سیستان و مجمل­التواریخ برجای گذاشت و از آن بدیع زمان چیزی باقی نماند

بدیهی است هرکه دست به قلم برد و کتابی بنویسد احتمالا دچار اشتباه می­شود و آن که چیزی ننویسد اشتباهی هم نمی­کند که «من صنف فقد استهدف» باری بگذریم که:

چه کسی مانع ورود محیط به دانشگاه شد جز دکتر علی اکبر سیاسی؟ آیا این رئیس دانشگاه و استاد ثابت روان شناسی در فن خود تواناتر و بصیرتر بود یا محیط در زمینـﺔ کار خود از تاریخ و شعر و ادب و لغت فارسی یا تاریخ و فلسفه و حکمت اسلامی. این حق محیط بود که به دانشگاه برود و به شهادت آن همه کار تحقیقاتی و مقالات خوب و بدیع، و این حق سیاسی نبود که به دانشگاه برود ـ تا چه رسد به ریاست آن ـ به دلیل آن کتابهایی که ظاهراً نوشته و در حقیقت سراسر ترجمه است از قسمتهای روانشناسی عمومی، یعنی دروس مقدماتی. اما چطور هیچکس جرأت نکرد که در مقابل سیاسی بایستد و او را به علت خودخواهیها و عنبر نفسیها و گنده ... های فراوان مورد پرسش قرار دهد، چون در صدر دانشگاه نشسته بود و پیر در صدر و می­کشان گردش پاره­ای مست استادی و جمعی در خمار دانشیاری. اما همه پنهان و آشکار محیط را مذمت کردند که طالب و عاشق استادی است و سخنش مغرضانه و ناصواب اما از آنجا که ماه همیشه زیر ابر
نمی­ماند خدا خواست که این مرد خودخواه استقلال طلب ریاست پرست رسوا شود.

این مرد به دست خود زندگی نامه­ای از خود نوشت که جلد اول آن تنها چاپ شد و هنوز به جلد دوم نرسیده مؤلف خرقه تهی کرد.

از این زندگی نامه ماهیت فکری و کیفیت اندیشه این رئیس چندین دوره دانشگاه روشن می­شود و آدمی زود در می­یابد که این مرد نه تنها فاقد هرگونه فضیلت انسانی و کرامت علمی بوده بلکه در میان زندگی خود نیز مردی لاف زن و دروغگوی و خودستا در حد اعلای کلمه بوده است. کتاب زندگی نامه وی یا به قول فرنگیها «اتوبیوگرافی» وی از این جا آغاز می­شود که یکی از زنان خانواده به او «علی خوشگله» می­گفته که شروعی سخت خودستایانه است. البته می­دانیم که هر ایرانی که خاطرات می­نویسد خود را اشرف مخلوقات و محور کاینات معرفی می­کند و خود و نزدیکانش را به عرش می­برد و مخالفین را به فرش می­کوبد، کما این که شادروان اقبال درباره کتاب مرحوم میرزا عبدالله خان مستوفی بحق نوشت که: این کتاب یک حماسه خانوادگی است، اما میرزا عبدالله خان خانواده­ای کهن داشت که از آغاز دولت قاجاریه همواره مصدر کار و صاحب مسند استیفا بودند، پس عنوان حماسه خانوادگی بر او زیبنده بود. چه توان کرد که سیاسی خاندانی نداشت تا بدان بنازد هرچند که درباره اصل و تبار و خاندان خود سخنانی دروغ و گزافه نوشته ولی باز باید کتاب او را «حماسه شخصی» تلقی کرد. بگذریم ازین که حتی اقدامات رضاشاه را به نام خودش معرفی کرده و باز بگذریم از این که به کنایـﺔ ابلغ از تصریح به یکی از مخالفین یا رقیبان خویش اشاره نموده که کاربرد توالت فرنگی را نمی­دانسته، قسمتی از زندگانی خود را بنا بر مصلحت فراموش کرده و از آن سخنی به میان نیاورده و آن خدمت چند ساله اوست در سفارت فرانسه به عنوان مترجم. مخبرالسلطنه هدایت به یک نکتـﺔ مهم اشاره می­کند، البته به همان شیوه ایجاز مخل یا به اصطلاح ظریفان «تلگرافی» که مترجمی در سفارت هم مکتبی خاص بوده و «رجالی» از این مکتب درآمده­اند مثل حسین قلی خان و عباسقلی خان نواب از سفارت انگلیس و عبدالحسین هژیر از سفارت روس و احمدعلی سپهر و دکتر احمد متین دفتری از سفارت آلمان و محمود جم از سفارت فرانسه.

داستان این بوده که سیاسی سالها در سفارت فرانسه مترجم بوده و بر اثر همین نیکوخدمتی دولت فرانسه به او که تحصیلاتش در حد مدرسه سیاسی ـ یعنی دوره متوسطه بود ـ اجازه داده بود که با استفاده از مزایای خدمتگزاران دولت فرانسه در رشته روان شناسی ثبت نام کند و «دکترا» در علم النفس یا روان شناسی و به تعبیری دیگر معرفت النفس بگیرد. با این همه رساله دکترای او «ایران در ارتباط با مغرب زمین» است که در زمینه تاریخ است و کوچکترین ارتباط به روانشناسی ندارد. پس اگر محیط دانشگاه ندیده و دکترا نداشته و از تدریس در دانشگاه محروم مانده، سیاسی هم درس منظمی نخوانده و رساله­ای متناسب با عنوان تحصیلاتش نداشته. پس چگونه آن به دانشگاه راه نمی­یابد و این به ریاست پی در پی دانشگاه می­رسد؟

و وقتی میزان سواد رئیس دانشگاه چنین باشد پیداست که وضع مرئوس چنین خواهد بود، مگر نبودند کسی که بی‌دانشی دکترا به دانشگاه شده برود. مگر با استفاده از اختیارات هرکه رئیس دانشگاه شد کسانی را به استادی رسانید، مگر نبودند و نیستند استادان «تک یاخته­ای» که فقط یک رساله برای دکتری نوشته بودند و آن را هم جرأت نکرده بودند چاپ کنند؟ مگر نبودند و نیستند استادانی که کتابی را چند صفحه بین دانشجویان تقسیم می­کردند و می­کنند که دانشجویان روی آن کار کنند و بعد مجموع را استادی به نام تحقیقات و تألیفات خود چاپ کنند؟ از این گونه استادان فراوان بودند و هستند آیا محیط نباید بر خود بپیچد و دندان بر جگر نهد و درد دل بگوید:

زندگانی ساده محیط را همه مردم ایران دیده بودند و همه می­دانستند که او عمری با قناعت وشرافت زیسته و هرگز برای تحصیل زندگی مرفه تر تن به ذلت نداده و شرافت خویش را با مال و مکتب عوض نکرده. پس اگر محیط می­غریده و می­خروشیده برای مال بیشتر و حقوق بالاتر و کار کمتر و مسافرت و بورس و مزایای فراوانتر نبوده، بلکه برای دفاع از فضیلت و حقیقت بوده؛ و دریغ که در این آب و خاک آن قدر مردم در جستجوی لقمه چربتر و اتومبیل دراز ... و خانه وسیع‌تر و مال بیشتر هستند که روندگان طریقت و رهروان طریق شرافت را به دیدة تحقیر می‌نگرند و آنان را کج اندیش و دیوانه و نادان می­پندارند، و من به چشم خود دیدم و به گوش خویش شنیدم که استاد پرمدعایی که با تشبث به این و آن پس از سالها فحش به ایران و ایرانی دادن از رادیو یک کشور خارجی با تشبث به عمر و زید و دوندگی و نفوذ ترک و تاجیک ... بدون داشتن دکترا و تحصیلات رسمی ـ و صرفا بر اثر توصیه صاحبان قدرت به دانشگاه رفته و استاد شده بود و به همه تفرعن
می­فروخت، در کمیسیونی که این نگارنده در آن عضویت داشت با کمال وقاحت، در غیاب محیط او را «مخبط» می­خواند و از یافتن این جناس بی‌مزه وقاحت آمیز بی‌ادبانه چنان شادمان بود که چند بار آن را تکرار کرد، هرچند که کسی نخندید. حق با این استاد بود، عمری حقوق دانشگاه گرفت و به سفرهای مکرر رفت و به همه بددهنی و هتاکی کرد و شاهنامه را حرامزاده خواند و دولت کتابخانه و خانـﺔ او را خرید و بنیادی به نام او نهاد؛ ولی محیط همچنان مهجور و متروک ماند و به دانشگاه راه نیافت، چون او بر همان «مذهب منسوخ» معتقد بود و دیگران به «مذهب محتا» روی آورده بودند و پیداست که چنین افراد شایسته­ای که از حق خود محروم می­شوند تا چه حد تند و تلخ می­شوند و ستیزه­جوی و پرخاشگر. راز مخالف گوئی محیط هم ظاهراً همین بود که با اطلاعات عمیق و وسیع خود همواره طرح مطلبی تازه می­کرد تا قدرت استدلال خود و ضعف علمی حریفان خویش را بر همگان روشن سازد. باری تا دنیا بوده همین بوده، یا لااقل در این آب و خاک چنین بوده که محیط و امثال محیط از دانشگاه رفتن و درس دادن و در زمینه تعلیم زحمت کشیدن محروم می­شوند و این کار دیروز و پریروز نیست که امروز نیز چنین است و کل ارض کربلا و کل یوم عاشورا به قول حافظ: آب و هوای فارسی عجب سفله‌پرور است.

به پایان آمد این دفتر حکایت همچنان باقی که من به مناسبتی خاص خود را مدیون محیط می­دانم و برای ادای دین لازم می­دانم که اینجا از شجاعت و شهامت وی یاد کنم زیرا هرگز فرصت ادای دین نیافته­ام و با این که در سالهای واپسین عمر چندین بار به دیدن وی رفتم نه او به روی من آورد نه من جرأت بازگو کردن مطلب یافتم. شاید هم شرم حضور همان کودک سیزده ساله دبیرستان شرف در برابر ناظم مقتدر و با صلابت بود که توان سخن گفتن را از من گرفته بود.

داستان در کمال اختصار چنین بود که در سال 1354 در حین تصدی مسئولیت سازمان کتابهای درسی ناگهان با افزایش بلکه جهش قیمتها روبرو شدم چنان که قیمت کاغذ کارخانه پارس ـ که بعدها فهمیدم قسمت اعظم سهامش متعلق به اشرف خواهر شاه بود از 185 ریال به 565 ریال افزایش یافت و همین طور قیمت صحافی و حروف­چینی برحسب تعرفـﺔ وزارت دارائی، و این جمله بر قیمت کتاب درسی اثری فاحش می­گذاشت، در حالی که اعلی حضرت ظل الله به عنوان اصل نوزدهم دستور داده بودند که با هر نوع گران فروشی مبارزه به عمل آید. من قیمت کتاب را برآورد کردم و با ذکر ارقام و اعداد میزان افزایش قیمت کتاب را شرح دادم و پیشنهاد کردم که دولت مابه­التفاوت را به عوان سوبسید بدهد. اما رندان سینه چاکی که در وزارت آموزش و پرورش به دنبال بوی کباب به این سوی و آن سوی می­دویدند این گزارش را به عنوان سندی در گران فروشی من بردند و به «عرض رساندند» و از مصدر جلال «امر و مقرر شد» که مرا از کار برکنار کنند و به دیوان عدالت بسپرند. البته بازیگران این نمایشنامه تراژدی کمدی بی‌حق نبودند. چون چندی پیشتر به تلویح و تصریح به من رهنمود داده بودند که اگر قیمت هر کتاب را دو ریال بیشتر «معین کنیم» با توجه به 17 میلیون جلد کتاب درسی رقمی در حدود سه میلیون و چهارصد هزار تومان «استحصال» می­شود که برای اهل حق رقمی مطلوب بلکه مبلغی مرغوب خواهد بود؛ و از آن گناه که نفعی رسد بغیر چه باک. اما من هم مثل محیط به همان مذهب منسوخ درآویختم و طرح حریفان را نپذیرفتم و آنان نیز «شرط مرمت به جای آوردند» و گزارش را به عرض رسانیدند و فردای آن روز در حضور ده دوازده معاون و قائم مقام وزیر مورد بازخواست قرار گرفتم و هرچند استدلال کردم که چنین و چنان به صراحت گفتند که: «امریه است و باید کسی را دراز کنیم» بالاخره مرا دراز کردند و عکس و تفصیلات مرا در جراید کثیرالانتشار در بالای صفحه اول درج کردند که اگر القانیان را از بخش خصوصی گرفته­ایم در بخش دولتی هم از تعقیب و معرفی گران فروشان خودداری نمی­کنیم.

باری در آن روزهای سختی که بر من گذشت هیچکس حتی با تلفن هم کسی از من یاد نکرد که مغضوب شاه و مردود درگاه بودم؛ مگر یک نفر یعنی همین محیط طباطبایی که در یکی از برنامه­های مرزهای دانش ـ بی‌آن که او را دیده باشم ـ از بی‌گناهی من با شجاعت تمام سخن گفت. من خود آن برنامه را نشنیده­ام ولی سید مهدی یموت همشهری محیط با تعجب و تحسین همراه با شوخی به من گفت که: هرگز محیط مرده­ای را به این خوبی نشسته بود. یادش به خیر و روحش شاد.