عَضَدالدین ایجی و رسالـﮥ وضعیـﮥ عَضَدیه

نویسنده: نصیر شفیع‌پور مقدم

نسخه PDF نوشته:

| عَضَدالدین ایجی و رسالـﮥ وضعیـﮥ عَضَدیه |

1. عضدالدین ایجی

عبدالرحمن بن رکن الدین احمد بن عبدالغفار بن احمد عضدالدین بکری¹ مطرزی شافعی² در سال 680 ﻫ.ق.³ در شهر ایگ (ایج)، مرکز ایالت شبانکاره واقع در کوره دارابگرد بین فارس بالأخص و کرمان⁴، در واپسین سالهای حکومت مظفرالدین محمد بن طیب شاه، پنجمن پادشاه سلسله شبانکاره پس از فتح این ناحیه به دست هولاکو خان مغول به سال 658 ﻫ.ق.⁵، متولد شد.

وی در سال 706 ق ایگ را ترک گفته به سلطانیه رفت و از نزدیکان و خاصان رشیدالدین فضل الله بن ابی الخیر بن عالی همدانی (م. 718 ﻫ.ق)، وزیر ایلخانی، گردید. معاصر وی ابن الفوطی (م. 723 ﻫ.ق) در همان زمان علت این هجرت را این گونه بیان می­کند:

... او در شرب خمر بسیار افراط می­نمود، تفلسف می­کرد و اعتقادی به شریعت محمدی نداشت و از همین رو از پدرش، قاضی ایج، جداشد [ و به سلطانیه رفت]⁶ (ابن الفوطی، 1374، 412)

هم­نشینی او با رشیدالدین فضل الله همدانی کمتر از 12 سال به طول انجامید،⁷ زیرا وی به دلیل همین خلقش مشتهر به فسق شده از اعتقاد جمهور فاصله گرفت و رشیدالدین نیز متهم به این امر شد و لذا او را به کرمان تبعید نمود تا از حرف مردم در امان بماند.

منصب قاضی القضاتی کل حکومت ایلخانی که از آن به «قضاء المالکیه» (الشوکانی، 1998، 336) و «قضاءالممالک» (العسقلانی، 322) تعبیر شده است نیز نمی‌توانسته 2 سال بیشتر دوام داشته باشد، زیرا ابوسعید بهادر خان ایلخانی در سال 716 ق جانشین پدرش سلطان محمد خدابنده الجایتو شد و همو عضدالدین را به این سمت منصوب نمود، ولی حضور وی در مرکز دربار ایلخانی با تبعید به کرمان پیش از سال 718 پایان یافت.

نمی­دانیم چه زمانی و چگونه وی از کرمان به شیراز نقل مکان نمود؛ گرچه به نظر می­رسد او تا زمان مرگ ابوسعید بهادرخان ایلخانی به سال 736 ﻫ.ق.، که قطب‌الدین نیک روز قراختایی علم استقلال از حکومت ایلخانی برداشت، در کرمان بوده و در آن زمان به شیراز رفته است. او تا اواخر عمر، یعنی سال 754 ﻫ.ق،، که فارس به دست امیر مبارزالدین محمد مظفری بنیانگذار دولت آل مظفر تسخیر شد، در شیراز بود.

در همان سال یکی از صفحات برجسته کارنامه فعالیت اجتماعی عضدالدین رقم خورد؛ هنگامی که امیر شیخ ابواسحق اینجو از نیت امیر مبارزالدین محمد مبنی بر فتح فارس آگاه شد، پس از مشاوره با بزرگان و نزدیکان خود، مولانا عضدالدین ایجی را به وساطت و طلب صلح پیش امیر فرستاد. چون مولانا عضدالدین به سیرجان رسید شرف الدین مظفر، فرزند امیر مبارزالدین، نیز با سپاهیان یزد بدانجا آمد و در معیت یکدیگر پیش امیر مبارزالدین محمد رفتند و در صحرای ارزویه و دشت به خدمت او رسیدند. امیر مبارزالدین محمد مقدم او را گرامی داشت و او را احترام بسیار نمود. مولانا پس از مدتی توقف مقصود از این مسافرت را که طلب صلح برای شیخ ابواسحق است بیان داشت؛ اما امیر مبارزالدین محمد اظهار داشت که به قول و فعل ابواسحق اعتمادی نیست و متقاعد به صلح نشد.

در هنگام محاصره شیراز نیز چون مدت محاصره به طول انجامید و کار بر مردم شهر تنگ شد، وی از کلوفخرالدین، که محافظ دروازه کازرون بود، التماس نمود تا او راه خروج از شهر بدهد. او نیز اطاعت کرده مولانا از شهر خارج شد و به خدمت امیر مبارزالدین محمد (ر.ک. ستوده، 1347، ج1، 92 به بعد) و از آنجا به زادگاهش ایگ، که در آن زمان تحت امارت ملک اردشیر آخرین پادشاه سلسله شبانکاره بود (همان، ج2، 44)، بازگشت و تا زمان مرگش به سال 756 ﻫ.ق.⁸ در آنجا مقیم بود. چگونگی مرگ او بدین گونه بیان شده که حاکم کرمان، که در آن زمان شاه جهان پسر امیر مبارزالدین محمد بود، بر وی غضب نمود و او را در قلعه دِرَیمیان در نزدیکی ایگ محبوس نمود (السبکی، 1992، ج10، 47؛ ابن العماد، 1992، ج8، 298). شیخ عضدالدین در این زمان 75 ساله بود و ظاهرا به علت کهولت سن تاب شرایط سخت زندان را نیاورد و از دنیا رفت.

یکی از نکاتی که در هنگام معرفی وی به آن اشاره شده است ثروت بسیار شیخ و بخشش­های بی‌حد و حصر او به دانشجویانش است که موجب شده او را «کریم النفس» بخوانند (العسقلانی، ج2، 323؛ ابن العماد، ج8، 298). یافتن منشا این ثروت چندان مشکل نیست، زیرا او از همان جوانی به دربار ایلخانی راه یافت و علاوه بر تصدی بالاترین مقام قضایی کشور، از ملازمان رشیدالدین فضل الله شد؛ رشیدالدینی که مؤلف کتاب تاریخ اولجایتو (م. 738 ﻫ.ق.) ضمن وقایع سال 715 ﻫ.ق. در توصیف درآمدش می­گوید:

... چه پادشاه را معلوم و مقرر شد که از مال مستدرکات عالم، رُبعی رشید می­برد به چند وجه: از حق تقریر که وجوه نقد رایج آنست و از مال اوقاف غازانی و از مال شهر یزد چندین و از مال خاتون چندین و از انعام پادشاه جایزة جامع التواریخ هشت تومان هرسال و از بغداد و تبریز، که قسم منست، ثلثی از مستدرکات و محصولات آنجا به رشید عاید می­شود، بغیر رشوت و خدمتی که روز بروز از عمال و رعایا می­گیرد بی‌حد و حصر. چنانک از نواب او ... اکنون دویست غلام ترک و مغول دارد هریک با یک تومان مال و بیشتر که به مکتسب می­دهند و املاک و اسباب مثل آن و بیکتمور غلام او صد نفر غلام ترک دارد. این همه مال پادشاه است که او می­رباید. (القاشانی، 1348، 196ـ197)

شیخ ابواسحاق نیز آنچنان جود و بخشش می­نمود که شعرا و دانشمندان در دربارش مجتمع بودند و از خوان نعمتش متنعم می­شدند و او نیز در رعایت حالشان می‌کوشید (ستوده، 1347، ج2، 108). ابن بطوطه (م. 779 ﻫ.ق.) درباره این ویژگی شیخ ابواسحاق می­گوید:

شاه ابواسحق می­کوشید در بذل و بخشش خود را نظیر پادشاه هند قلمداد کند، لیکن زمین تا آسمان با او فرق داشت. بزرگترین قلم عطایای ابواسحق که ما اطلاع داریم هفتاد هزار دینار بود که به شیخ­زاده خراسانی سفیر پادشاه هرات داد ... (ابن بطوطه، 1359،ج1، 227)

روشن است که دوازده سال حضور در نزد رشیدالدین فضل الله و هجده سال همنشینی با شیخ ابواسحق و نیز دو سال تصدی منصب قاضی القضاتی حکومت ایلخانی برای کسب چنین ثروتی و انجام چنین انعامهایی کافی بود.

غزل­سرای بزرگ ایران زمین، خواجه حافظ شیرازی، نیز به عنوان یکی از اعضای محفل عالمان و شاعران دربار شیخ ابواسحق در یک قطعه هفت بیتی، وی و چهار تن دیگر را مدح می­کند. این ابیات چنانکه در نسخه قزوینی غنی (1320، 363) ضبط شده­اند به صورت زیراند:

از میان استادان وی شیخ زین الدین الهنکی، یک از شاگردان برجسته قاضی ناصرالدین بیضاوی،⁹ تنها کسی است که از او در مراجع نام برده شده و علت آن ملازمت طولانی ایجی با وی بیش از دیگر استادان بوده است (العسقلانی، ج2، 322؛ السبکی، 1992، ج10، 46). از شاگردان شهره وی نیز می­توان شمس الدین کرمانی (م. 758 ﻫ.ق.)، ضیاء الدین عفیفی و از همه برجسته­تر سعدالدین تفتازانی (791 ﻫ.ق) را نام برد (العسقلانی، ج2، 322ـ323؛ ابن العماد، 1992، ج8، 298). تفتازانی در ستایش استادش می­گوید:

برای ما هیچ چیز جز دنباله­روی از او و پرده برداشتن از رمز و رازهای مخفی او و چیدن از دریا دریا میوه­های او و پرتو گرفتن از انوارش باقی نمانده است. (ابن العماد، 1992، ج8، 298)

وی آثار مختلفی را تالیف و از خود به یادگار گذاشت که به طور کلی در پنج موضوع کلام، اصول فقه، اخلاق، تفسیر و تاریخ قابل تقسیم­بندی­اند که اسماعیل پاشا بغدادی فهرستی از پانزده اثر وی در زمینه­های مذکور را ارائه می­کند (بغدادی، 1951، 527). از این میان آثار کلامی و اصول فقهی وی بسیار مورد توجه بوده­اند¹⁰ و گزارش طبع آنها و وجود نسخه­های خطی از ایشان به دست داده شده است. شرح منتهی السؤل و الأمل نوشته ابن حاجب (م. 646 ﻫ.ق.)، صاحب دو کتاب گرانسنگ الکافیه فی النحو و الشافیه فی الصرف، اثر اصولی ماندگار ایجی است که برخی آن را بهترین شرح مختصر ابن­حاجب دانسته­اند (ر.ک. الشوکانی، 1998، 335). اثر کلامی معروف او کتاب المواقف فی علم الکلام و تحقیق المقاصد و تبیین المرام است که هیچ متکلمی پس از او از آن بی­نیاز نبوده­است. وی به ظاهر این کتاب را در زمان اقامتش در سلطانیه به نگارش درآورده به نحوی که گاهی آن را المواقف السلطانیه نامیده­اند (بغدادی، 1951، 527). بخشی از این کتاب با عنوان الالهیات و السمعیات و التذییل از دیگر بخشهای آن معروفتر است و به صورت مستقل به سال 1848 م با تحقیق و تعلیق سورنزن (T. Soerensen) در لایپزیک به چاپ رسیده است. آخرین اثر وی رساله کوتاه العقائد العضدیه است که تنها دوازده روز پیش از مرگش در دوران حبسش نگاشته است (ر.ک. سرکیس، 1410، ج2، 1332ـ1333) و بیگمان دربردارنده اصول معتقدات وی در پایان عمرش است. زرکلی چاپ آن را گزارش نموده است (1986، ج3، 295).

او خود به تلخیص کتاب مواقف پرداخت و آن را جواهر الکلام نامید و بر شرح خود بر مواقف نیز نام الکواشف را نهاد. علاوه بر اینها، دو کتاب اخلاقی یکی با نام آداب¹¹ و دیگری با نام اخلاق، اثر تاریخی اشراق التواریخ¹² و نیز زبدة التواریخ فی ترجمه اشراق التواریخ و اثر تفسیری تحقیق التفسیر فی تکثیر التنویر از جمله موارد دیگر در کارنامه ایجی به شمار می­روند (بغدادی، 1951، 527).

نکته قابل ملاحظه این است که دو اثر زبانشناختی وی، یکی همین رساله حاضر و دیگری رساله شرح المقالة المفرده فی صفه الکلام (ر.ک. همان) با انگیزه­ای اصولی و در سایه تحقیق مباحث اصولی به نگارش درآمده­اند و از همین رو پس از وی بحث «وضع»، که محتوای رساله حاضر را تشکیل می­دهد، به عنوان یکی از سرفصلهای مباحث الفاظ در اصول فقه مطرح شد. تنها اثر صرفا ادبی ـ زبانشناختی وی کتاب الفوائد الغیاثیه در معانی و بیان است که شرحی است بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی و بی­تردید جای آن در کنار مجموعه شروح تلخیص خالی است. نسخه­هایی از آن در کتابخانه ملی ملک درتهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران، کتابخانه شیخ الإسلام عارف حکمه در مدینه و نیز کتابخانه بنیاد خاورشناسی فرهنگستان شوروی در سن­پترزبورگ موجود است.

یک نمونه مشهور از قدرت نقادی او در زمینه استدلال نحوی پرسشی است که وی درباره سخن زمخشری در کشاف ذیل آیه 23 سوره بقره مطرح می­کند. این سؤال درباره مرجع ضمیر غایب در «مِن مِثلِه» است که صاحب کشاف در صورت تعلق «مِن مِثلِه» به «سوره»، عود آن به «مِمّا نَزَّلنا» را صراحتا تجویز می­کند ولی در صورت تعلق آن به «فأتوا» عود ضمیر به «مِمّا نَزَّلنا» را تلویحا منع می­کند. سؤال ایجی از نحویان این است که چه تفاوتی بین این دو وجه وجود دارد که عود ضمیر به مرجع مذکور در وجه اول مجاز و در وجه دوم ممنوع است؟ فخرالدین احمد بن الحسن جاربَردی (م. 746 ﻫ.ق) پاسخ این سؤال را می­دهد که عضدالدین، در پاسخ، به طور مفصل آن را رد می­کند (السبکی، 1992، ج10، 47ـ54). جاربردی همچنان محکوم باقی می­ماند تا آنکه پس از مرگ ایجی، ابراهیم، پسر جاربردی، به نقد این پاسخ مفصل ایجی به پدر می­پردازد و بند بند آن را موشکافانه تحلیل می­کند (همان، 60ـ78).

2. رساله وضعیه عَضُدیه

2.1 موضوع رساله

روبینز در بررسی مسائل مطرح شده پیرامون زبان در یونان اینگونه اظهار می­کند که همگی آنها در راستای دو مبحث طرح می­شدند که یکی در این باب بود که انسان چگونه زبان را فراگرفته بر آن احاطه پیدا می­کند. در این زمینه گروهی به طبیعت (physis) اعنقاد داشتند و گروهی دیگر به وَضع (thesis). این موضوع مورد نظر فیلسوفان پیش از سقراط نیز بود به نحوی که افلاطون در رسالـﮥ Cratylus مناظره‌ای را در همین باب مطرح می­کند که آیا رابطه لفظ و معنی بر بنیاد یک سنخیت طبیعی استوار است یا نتیجه قرارداد و توافق است (Robins، 1997، 23).

وایس نیز اظهار می­دارد که مسلمانان از این دو نظریه، دومی را برگزیده­اند (Weiss، 1987، 341) و بدین ترتیب بحث گسترده مسلمانان در این زمینه را الهام گرفته از بحث یونانیان می­داند. هم اکنون در صدد این نیستیم که صحت و سقم نظریه کلی الهام بخشی سنت فلسفی یونان برای مسلمانان را بررسی نماییم؛ چه اثبات این امر هیچ قدحی در اصل بحث طرح شده ایجاد نمی­نماید و گاهی تفاوت هدف می‌تواند ماهیت وسیله را متفاوت کند.

سیوطی در آغاز کتاب المزهر به گردآوری تفصیلی آراء و ادله دانشمندان مسلمان در همین زمینه پرداخته است (ر.ک. سیوطی، 2004، 20ـ36)؛ آرائی که رنگی کلامی و اصولی دارند و هیچگاه با انگیزه‌ای صرفا زبانشناختی مطرح نشده­اند. در این میان، فخر رازی نظریات مسلمانان در زمینه واضع زبان را به چهار دسته زیر تقسیم کرده است:

1. الفاظ به صورت ذانی و طبیعی بر معانی دلالت دارند. این نظر عباد بن سلیمان الصیمری است.

2. الفاظ با وضع و قرارداد خود خداوند بر معانی دلالت دارند. این نظر شیخ ابوالحسن اشعری و محمد بن الحسن بن فورک اصفهانی است.

3. الفاظ با وضع و قرارداد انسانها بر معانی دلالت دارند. این نظر ابوهاشم جُبّایی است.

4. برخی الفاظ با وضع خداوند و برخی دیگر با وضع انسانها بر معانی دلالت دارند. این نظر ابواسحاق اسفرایینی است.

به گفته فخر رازی محققان نظر عباد بن سلیمان را باطل می­دانند و درباره سه نظر دیگر توقف کرده اظهار نظری نمی­کنند (همان، 26).

تأمل در چهار نظر فوق نشان می­دهد که همه دانشمندان مسلمان به وضع اعتقاد دارند و هیچ یک رأی عباد بن سلیمان مبنی بر طبعی بودن رابطه لفظ و معنا را نپذیرفته­اند. بر این اساس موضع آنان در قبال زبان روشن می­شود: وضع الفاظ برای معانی. اما نکته مهمی که ما را به جایگاه علمی با نام «علم الوضع» واقف می­کند انگیزه­ای است که در پس رونق این بحث به عنوان یک بحث کلامی و اصول نهفته است.

وایس در تبیین این انگیزه نگاهی دارد که محتوای رساله وضعیه نیز مؤید آن است. به نظر وی «موضوع» بودن تک تک الفاظ زبان برای مجموعه­ای از معانی موجب می­شود که «زبان» متشکل از آن الفاظ نیز «موضوع» باشد. این به آن معناست که زبان دارای نظام معنایی ثابتی است و فرض این ثبات معنایی برای زبانی که قرآن به آن نازل شده مساوی است با ثبات معنایی قرآن. این همان چیزی است که برای اثبات «خاتمیت» این کتاب آسمانی و به تبعش دین اسلام به آن نیازمندیم (Weiss، 342ـ343).

این نگرش وایس با آخرین جمله رساله عضدیه قابل تأیید و اثبات است، لکن سخن در اینجاست که این هدف با نگارش رساله­ای برای اثبات وضع در زبان قابل انجام است و این کاری است که پیش از عضدالدین و عمدتا در ابتدای کتب اصول فقه انجام شده بود. آنچه در این رساله مشاهده می­شود رویکردی کاملا تکامل یافته­تر به وضع است؛ رویکردی که از حد هستی و چیستی وضع و واضع فراتر رفته و به چگونگی آن پرداخته است.

در حالی که می­توان این اثر شیخ را ادامه همان سنت معنا-محور مطالعات زبانشناختی مسلمانان به شمار آورد (ر.ک. شفیع پور مقدم، 1386، 65 به بعد)، باید آن را جمع­بندی و انتزاع مبانی نظری و اصول بررسی­ها و نگرشهای زبانشناختی در آثار گذشتگان و در واقع مهر کردن یک فصل از مطالعات زبانشناسی و آغاز دور جدیدی از مطالعات نظام­مند زبانشناسی بر پایه یک سیستم نظری منسجم دستوری محسوب نمود.

وی در این رساله، با بهره­گیری از همه دستاوردهای زبانشناسی معنا-محور پیش از خود، به تقسیم بندی تفصیلی و تعریف شده مقوله­های دستوری و زیر مقوله­های آنها پرداخته و از این طریق به ارائه یک چارچوب نظری علمی برای مباحث مرتبط با کلمه مثل صرف، نحو و فرهنگ­نگاری دست زده است. بر مبنای محتوای این رساله می­باید مباحث زبانشناسی بازتعریف و بازنگاری می­شدند، اما اصطلاح «وضع» نظر همه متأخران را به سوی همان بحثهای گذشته سوق داد و موجب شد که این رساله دارای دستاورد جدیدی دانسته نشده و نادیده انگاشته شود و یا همان مباحث در رساله­های مشابه بازنگاری گردد یا نهایتا به همان صورت در ابتدای کتب اصول فقه آورده شود.

 2.2 پیشینه تحقیق روی رساله

نخستین و جامع­ترین مطالعه بر روی محتوای این رساله در چارچوب بررسی علم الوضع باز می­گردد به رساله دکتری فارغ التحصیلی برنارد جی. وایس (Bernard G. Weiss) از دانشگاه پرینستون به سال 1966 م.¹³ وایس به ویژه فصل سوم این پایان­نامه­اش را به بررسی علم الوضع با محوریت رساله ایجی اختصاص داد. وی از آن پس نیز به تحقیق در این زمینه ادامه داد و به ترتیب در سالهای 1974، 1976، 1984، 1985، 1987، 1990 و 1992 م در قالب هفت مقاله به بررسی جوانب مختلف این موضوع پرداخت و به گفته خود:

این مقالات درک عمیق­تر و رشدیافته­تری از درکم از این موضوع را، نسبت به تز [سال 1966 من] ارائه می­دهند.¹⁴

از این میان، مهمترین اثری که به طور خاص به توصیف رساله ایجی می­پردازد مقاله­ای است با عنوان «علم الوضع: توصیف مقدماتی یکی از علوم اسلامی متأخر در زمینه فیلولوژی» (Weiss، 1987) که علاوه بر برخی تغییرات اصطلاح­شناختی مهم، دیدگاههایی را مطرح می­کند که 21 سال پیش از آن در پایان‌نامه‌اش نگنجانده بود. کار وی نیز در بیان مقدمه­ای در زمینه علم الوضع و سپس توضیح تفصیلی محتوای رساله خلاصه می­شود و تصحیح متن رساله یا حتی ترجمه بند بند آن در دستور کار وی نبوده است.

گزارش دیگری از بررسی روی این رساله نیافته­ام اما نمونه­هایی از تحقیق برخی رسالات دیگر در زمینه علم الوضع موجود است. از جمله آنها تصحیح و تحقیق رساله فی علم الوضع شیخ عبدالحمید الزهراوی (م. 1334 ﻫ.ق.) است که در مجله المجمع اللغه العربیه دمشق به چاپ رسیده است (نبهان، 1995، 451ـ472).

2.3 نسخه­های رساله

در تحقیق و مقابله این رساله از شش نسخه موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران استفاده شده که از این میان، نسخه شماره 2114 به دلیل تقدم تاریخ استنساخ (مورخ 1072 ﻫ.ق.) به عنوان اصل برگزیده شد و دیگر نسخ به عنوان بدل (و با شماره نسخه و نه شماره میکروفیلم) مورد مراجعه قرار گرفتند. این نسخه­ها به ترتیب زیراند:

1. نسخه 2114، با عنوان رساله فی مسایل شتّی من النحو هفتمین رساله از مجموعه­ای مشتمل بر 20 رساله است که ـ به گواهی پایان رساله ـ به سال 1072 ﻫ.ق. در 6 صفحه کتابت شده است. (ر.ک. دانش­پژوه، 1339، ج8، 749ـ 752) در حاشیه این نسخه گزیده­هایی از شرح سید شریف جرجانی (! 3.4) نگاشته شده است.

2. نسخه 1257، بدون عنوان و بیست و دومین رساله از جنگی مشتمل بر 41 گفتار و رساله است که ـ به گواهی پایان رساله ـ به سوم ذی­القعده سال 1086 ﻫ.ق. در 2 صفحه (صفحه 88 پشت و رو) کتابت شده است. این نسخه با میکروفیلم شماره 2549 در این کتابخانه نگهداری می­شود. (ر.ک. دانش­پژوه، 1338، ج7، 2663-2679) در حاشیه این نسخه گزیده­هایی از شرح سید شریف جرجانی (! 3.4) نگاشته شده است.

3. نسخه 9890، با عنوان رساله الوضعیه لمولانا عضدالدین نخستین رساله از مجموعه­ای مشتمل بر 13 رساله است که در سده دوازدهم در 5 صفحه کتابت شده است. (ر.ک. دانش­پژوه، 1364، ج17، 501) این نسخه فاقد هرگونه حواشی و تعلیقات است.

4. نسخه 4220، با عنوان الرساله الوضعیه العضدیه للعضدی نهمین رساله از مجموعه­ای مشتمل بر بیش از 11 رساله است که – به گواهی پایان رساله – به ذی­القعده سال 1280 در 2 صفحه (صفحه 87 رو و 86 پشت) کتابت شده است. (دانش­پژوه، 1340، ج13، 3194-3196) مستنسخ در بالای برخی عبارات توضیحاتی چند کلمه­ای در حد تعیین مرجع ضمایر و مبهمات ارائه نموده است.

5. نسخه 883، با عنوان «رساله افادها المولی الأعظم ینبوع الحکم افضل المتقدمین و المتأخرین عضدالمله و الدین طیب الله مرقده و عطر مشهده» چهارمین رساله از مجموعه­ای مشتمل بر 6 رساله است که ـ به گواهی پایان رساله ـ به سال 1300 در 13 صفحه کتابت شده و صفحه 6 آن سفید است. (ر.ک. دانش­پژوه، 1332، ج3، 57؛ شیروانی، 1357، 58) در حاشیه این نسخه گزیده­هایی از شرح سید شریف جرجانی (! 3.4) نگاشته شده است.

6. نسخه 3459، با عنوان فوائد از مولانا عضد هفتمین رساله از مجموعه­ای مشتمل بر 13 رساله است که در 3 صفحه (از صفحه 57 تا 59) در تاریخی نامعلوم کتابت شده است. این نسخه با میکروفیلم شماره 7999 در این کتابخانه نگهداری می­شود. (دانش­پژوه، 1340، ج11، 2466-2468) در حاشیه این نسخه گزیده­هایی از شرح سید شریف جرجانی (! 3.4) نگاشته شده است.

2.4 شروح و تعلیقات

از زمان نگارش رساله وضعیه شروح و نیز تعلیقات مختلفی بر آن نگاشته شده که احصای همگی آنها مستلزم بررسی فهارس مخازن نسخ خطی کتابخانه­هاست لکن به مقتضای «آب دریا را اگر نتوان کشید ...» به نمونه­هایی از آنها اشاره می‌کنیم.

معروفترین شرح رساله که از زمان نگارشش در کانون توجه قرار داشته و حتی مستنسخان خود رساله نیز هنگام استنساخ آن بخشهایی از آن را گزینش نموده و بر حاشیه نسخه می­نگاشتند شرح سید شریف ابوالحسن علی بن محمد بن علی جرجانی (م. 816) است. شهرت این شرح به حدی بوده که حتی مستنسخان چه به هنگام کتابت نسخه­ای از شرح جرجانی چه به هنگام نقل قطعاتی از آن بر حاشیه نسخه رساله عضدیه حاجتی به ذکر نام سید شریف نمی­دیدند. بدین ترتیب، گذشته از سایر قرائن، صرفا بی­نام بودن، می­تواند دلیلی بر تعلق شرح به جرجانی باشد. سه نسخه از این شرح به شماره­های 9890 (رساله دوم صفحات 7 تا 16)، 3430 (رساله ششم صفحات 146 تا 169) و 8808 (رساله اول صفحات 1 تا 16) در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارند.

شرح للرساله الوضعیه نوشته عبدالرحمن القمری مشهور به صاچلی امیر و همچنین رساله فی شرح الرساله العضدیه نوشته عبدالاول القاضی، به ترتیب، چهارمین (صفحات 117 تا 125) و پنجمین (صفحات 126 تا 135) از مجموعه شماره 9183 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران هستند.

آنچه کتابخانه مزبور را از این نظر دارای اهمیت می­کند وجود شرحی بر این رساله متعلق به مولانا عبدالرحمن جامی است که نسخه­ای منحصر به فرد است و گزارشی از آن را در دیگر کتابخانه­ها نیافتم. این نسخه هشتمین رساله از مجموعه 9890 است که صفحات 40 تا 72 آن مجموعه را به خود اختصاص داده است.

2.5 سایر رسالات درباره وضع

گارده و اَنَوَتی در کتاب درآمدی بر کلام تطبیقی به هنگام بررسی مطالعات دینی در الأزهر در دهه 40 به چهار مرحله مقدماتی (4 سال)، متوسطه (5 سال)، عالی (4 سال) و تخصصی در این دانشگاه اشاره می­کند و سپس به ارائه توضیح در باره هر یک از این سطوح چهارگانه می­پردازد. به گفته ایشان، دانشجویان پس از اتمام مرحله متوسطه باید یکی از دانشکده­های زبان عربی، حقوق دینی و کلام را برای آغاز تحصیلات عالی برگزینند. در دانشکده زبان عربی (کلیّة اللغة العربیه) مجموعه‌ای از دروس به ایشان ارائه می­شوند که از آن جمله درسی است با عنوان «وضع» که گارده و اَنَوَتی معادل sémantique را برای آن به کار می­برند (Gardet et Anawati، 1948، 135).

این مقدمه از آن رو گفته شد که بدانیم توجیه این که رسالات بسیاری در باب علم الوضع از سوی استادان یا فارغ التحصیلان الأزهر نوشته شده چیست. مصطفی بن محمد بن یوسف بن عبدالرحمن الصفوی القلعاوی (م. 1230 ه.ق.) شارح شرح سمرقندی بر رساله عضدیه (طبقات الفقهاء، ج 13، 664ـ663)، محمد بن محمد بن علی بن ابی عیاشه حسن بن بسیونی البَیّومی الحسنی الدمنهوری (م. 1335 ه.ق.) نگارنده منظومه فی علم الوضع (همان، ج1/14، 569ـ570)، محمد منیب بن محمود بن مصطفی بن عبدالله بن محمد هاشم الجعفری الهاشمی النابلسی (م. 1343 ه.ق.) مؤلف «أُرجوزه فی علم الوضع» (همان، ج2/14، 798-799)، یوسف بن احمد بن نصر بن سویلم الدِّجوری (م. 1365 ه.ق.) صاحب رساله فی علم الوضع (همان، 898-899) و علی بن محمد بن عامر النجّار (م. 1351 ه.ق.) نگارنده رساله فی علم الوضع همگی دانش­آموختگان الأزهر بوده­اند. محمد بن محمد بن حسین الإنبایی ملقب به شمس الدین (م. 1313 ق.) صاحب رساله فی علم الوضع (همان، ج1/14، 566-567) نیز گرچه خود تحصیل کرده الأزهر نبود اما پدرش چنین بود و او با واسطه پدر به علم الوضع راه یافت.

به همین دلیل نیز رسالاتی با این موضوع به صورتی مشخص و تعریف شده در کتابخانه دانشگاه الازهر قابل دست­یابی هستند. از آن جمله­اند رساله فی الوضع محمد حَجَرزاده، عقداللئالی عبدالمالک الپَتنی، خلاصه الوضع یوسف بن احمد الدِّجوی، خلاصه علم الوضع عبدالرحمن خلف، المِنحی الإلهیّه فی القواعد الوضعیه عبدالخالق الشُبراوی و المُلَخَّص فی علم الوضع محمد الحسینی الظواهری که همگی متعلق به سده اخیرند و به جز اولی، که در استانبول چاپ شده، همگی در قاهره به چاپ رسیده­اند (ر.ک. فهرس، ج4، 50 به بعد).

سید شریف غیر از شرحی که بر رساله شیخ عضد نگاشته (! 3.4) به نظر می‌رسد رساله­ای مستقل در باب وضع نیز داشته باشد با عنوان الرسالة الشریفة الشریفیه که نسخه­ای از آن در کتابخانه مرعشی نجفی قم موجود است. ملامحسن قزوینی طالقانی صاحب الرسالة الوضعیة الأبهریه فی وضع الحروف»، عطاء الله بن احمد بن عطائ الله الأزهری مؤلف غایه الرفع الی ذروة الوضع و شرح آن و ملاابوبکر میر روستمی صاحب رساله الوضع، که نسخه­ای از آثارشان به ترتیب در کتابخانه تکیه شوشتری­ها در نجف و مرکز احیای میراث اسلامی در قم یافت می‌شود، از دیگر عالمانی هستند که در این زمینه صاحب اثرند.

3. متن انتقادی رساله

بسم الله الرحمن الرحیم

قال خاتمُ المجتهدین عَضُدُ الدّین

هذه رسالةٌ فی مسائلَ شتّی من النحو یشتمل علی مقدمةٍ و تقسیمٍ و خاتمة

المقدمة

اللفظُ قد یوضَع لشخصٍ بعَینِه و قد یوضَع له باعتبار امرٍ عامٍ و ذلک بأن یُعقَلَ امرٌ مشترکٌ بین مشخّصاتٍ ثم یُقالَ هذا اللفظُ موضوعٌ لکلّ واحدٍ من هذه المشخصاتِ بخصوصه بحیثُ لایُفهَم و لا یُراد به الّا واحدٌ بخصوصه دونَ القدر المشترکِ فیُعقَل ذلک المشترکُ آلةً للوضع لا انّه الموضوعُ له فالوضعُ کلّیٌّ و الموضوعُ له مشخّصٌ و ذلک مثلُ اسم الإشارةِ فإنَّ هذا مثلاً موضوعةٌ و مسمّاه المشارُ الیه المشخّصُ بحیث لایَقبَل الشرکةَ.

تنبیهٌ

ما هو من هذا القبیلِ لایُفید التشخّصَ الّا بقرینةٍ معیّنةٍ لإستواءِ نسبةِ الوضعِ الی المُسمّیات.